Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

hosil etgay shohlar”. Baytda  islomiy  qarashlar  jamiyat  va  davlat  ijtimoiy-

siyosiy  tartibi,  boshqaruviga  uyg‘un  holda  bayon  etilgan.  Shoir  aytmoqchiki, 

mulk (mamlakat) va millat uchun dunyo va oxirat mohiyatidan, voqeliklaridan 

ogoh  zotlar  amin  (ya’ni  vakolatli  amaldor  qilib  tayinlangan)  bo‘lsa,  bu 

tartibotni yo‘lga qo‘ygan shoh (mamlakat rahbari) ikki dunyo obro‘yini hosil 

qiladi (ya’ni xalq va Xoliq – Alloh rizoligini topadi). Har millatning o‘zligi ikki 

qismdan – milliy qadriyatlari va diniy e’tiqodidan tashkil topuvchi yaxlit bir 

butunlik ekanligini, agar ularning biri bo‘lmasa, ikkinchisi ham qulab, o‘zlikdan 

asar  qolmasligini  anglagan  shaxslargina  ogoh  zotlar  maqomida  bo‘lishiga 

e’tibor  qaratilmoqda.  Shuningdek,  shoirning  ijtimoiy-siyosiy  qarashlari 

devondagi  muxammas,  musaddas,  ruboiy,  tarji’band  va  qasidalarida  ham  u 

---

 

852 

yoki  bu  darajada  o‘z  aksini  topgan”.  [1,  98-bet]  Keltirilgan  iqtibosda  shoir 

ijodiga  xos  xususiyatlarni  bayon  qilish  bilan  birga,  bu  ijodkorning  hayotga 

munosabati masalasiga ham e’tibor qaratilganligi ayni muddaodir. Shoirning 

hayoti  va  ijodiga  bag‘ishlangan  matn  oxirida  savol  va  topshiriqlardan  biri 

quyidagicha:  “Ogahiyning  adabiyotimiz  tarixida  tutgan  o‘rnini  qanday 

baholaysiz?”  [1,  99-bet].  Bizningcha,  mana  shu  topshiriq  o‘quvchi  uchun 

og‘irlik qiladi. Chunki bu savol atrofida fikrlash uchun, unga aniq javob izlash 

uchun o‘quvchi mumtoz adabiyotimizning yetuk bilimdoni  bo‘lishi kerak.  

Bizning yosh tadqiqotchi sifatida bildirayotgan fikrlarimizda kamchilik 

va nuqsonlar bo‘lishi tabiiy hol, albatta. Faqat yaqinginada maktab partasidan 

kelgan  sobiq  o‘quvchi  sifatida  mumtoz  adabiyot  namoyandalari  ijodini 

o‘rganishda  duch  kelganimiz  qiyinchiliklar  ko‘z  oldimizga  keldi.  Masalan, 

mumtoz  adabiyot  namunalari  beriladi,  ammo  deyarli  ularning  sharhi 

berilmagani  holda,  topshiriqlar  tavsiya  etilgan  edi.  Mazkur  darslikda  bu 

muammolar  deyarli  hal  etilgan  va  bu    jihatdan  mualliflarga    cheksiz 

minnatdorchilik  bildirishimiz  lozim.  Faqat  Ogahiy  ijodi  misolida  quyidagi 

mulohazalarga e’tiborni qaratmoqchi edik.  

Darslikda Ogahiy ijodidan, asosan, g‘azallar berilgan. Bugungi o‘quvchi 

rang-baranglikni xush ko‘radi. Shu sababli shoirning g‘azallarini qisqartirish 

evaziga boshqa janrlardagi asarlaridan ham namunalar berilsa, o‘quvchining 

mumtoz  adabiyot  sohasidagi  bilimi  yanada  chuqurlashib,  ijodkorning  ijodi 

haqida ham keng qamrovli ma’lumotlarga ega bo‘larmidi? Masalaning yana bir 

jihati shundaki, Ogahiyning chistonlarida, ayniqsa, bugungi hayot mazmuniga 

monand  mavzular  ham  o‘zining  badiiy  ifodasini  topgan.  Jumladan,  uning 

“Tanga”  chistoni  ana  shunday  namunalardan  biridir.  Quyida  ana  shu  asarni 

to‘la keltiramiz:  

Ul na dilbarkim, tani siymin oʻlub, 

Badr yangligʻ surat-u siymosidur. 

Xat bitub ikki yuzida sarbasar, 

Ziynat afzoyi ruhi zebosidur. 

---

 

853 

Jussasi tirnog‘ yuzi yanglig‘ kichik, 

Lek ulugʻlar ishqining rasvosidur. 

Vaslini istab jahon bozorida 

Olam ahli boshida savdosidur. 

Ham faqir-u ham gʻani devonasi,  

Ham qari-yu ham yigit shaydosidur. 

Topsa har adno visolin nogahon 

E’tibor ichra ulus a’losidur. 

Yetsa har a’log‘a gar hajri oning, 

Juma adno xalqning adnosidur. 

Topmasa gar iltifotin har kishi, 

Xordur garchi jahon donosidur.  [2, 567-bet] 

Ushbu chistonga qisqacha tarzda shunday sharh berish mumkin: shoir 

mol-mulkka havas qo‘yish, unga berilish insonni insoniylikdan uzoqlashtiradi, 

afsuski,  hayotda  ko‘pincha,  odamlar  bir-birlariga  baho  berishda  boylikni 

mezon qilib olishadi. Bizningcha, mana shu chistonni shoirning “Qish” radifli 

g‘azali  bilan  almashtirish  kerak.  Chunki  o‘quvchi  darslikdagi  savol  va 

topshiriqlar asosida mustaqil ravishda bu g‘azalning mazmunini anglab yetishi, 

bizningcha,  mushkulroq.  Quyida  ana  shu  savol  va  topshiriqlarni  hamda 

g‘azalda uchraydigan ayrim so‘zlar lug‘atini   to‘laligicha keltiramiz:    

1. “Qotig‘roq kelmadi hargiz jahong‘a ushbu qishdin qish” 

misrasida ham qofiya, ham radif bo‘lib kelayotgan “qish” so‘ziga 

qanday badiiy vazifa yuklanganligini tushuntiring. 

2. Ikkinchi baytda qishdagi nochor odamning holati berilgan tasvirni 

izohlang. 

3. Ushbu she’rni yozishdan Ogahiy qanday maqsadni ko‘zlagan deb 

o‘ylaysiz? 

1.Yaksar – bir boshda;  

2. Burudat – sovuqlik;  

3. Afvoji – to‘dalar;  

---

 

854 

4. Qoqim-u sinjob-ukishdin – silovsin, olako‘zanak va qunduz terisidan 

po‘stin. 

Bu  ma’lumotlar  asosida  nafaqat  o‘quvchi,  balki  mumtoz  she’riyat 

muxlislari ham g‘azal mazmunini tushunishga qiynalgan bo‘lur edilar, ehtimol. 

Tavsiya etilgan chiston hayotiy va abadiy mavzuning yoritilishida til nuqtayi 

nazaridan  bir  qadar  soddaligi  bilan  ham  o‘quvchi  uchun  mustaqil  ishlashga 

o‘ng‘ayroq bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, o‘quvchilarni  axloqiy-ma’naviy jihatdan 

tarbiyalashda ham bu chiston muhim o‘ringa egadir.   

Darslikda berilgan “Qish” radifli g‘azal bilan to‘la tanishamiz:  

Qotig‘roq kelmadi hargiz jahong‘a ushbu qishdin qish, 

Ki aql-u hisg‘a yaksar mone’ o‘ldi borcha ishdin qish. 

Agarchi asradim ojiz tanim qat-qat libos ichra, 

Sovuq yel birla lekin qoltiratdi ko‘b qamishdin qish. 

Burudat

2

 shiddati ostida qaddim xam qilib yodek, 

Zaif-u notavon-u nozik yetti ham kirishdin qish. 

Chiqorg‘a har nechakim ko‘rguzub ko‘b sa’yi tish qisdim, 

Ushotib sangi shiddatdin ayirdi borcha tishdin qish. 

Qabob kulbam aro, qo‘ymay chiqorg‘a sarsar afvoji

3

, 

Mani mahrum qildi el bila borish-kelishdin qish. 

Manga mushkuldurur topmoq ilojinkim, g‘ino ahli 

Iloj aylar sovuqqa qoqim-u sinjob-u kishdin

4

 qish. 

Yetishdi, Ogahiy, qish mavsumi, vah, emdi naylarsan 

Ki, qottig‘dur qari-yu ojiz elga borcha ishdin qish. 

 Avvalo, matndagi o‘quvchi uchun tushunarsiz so‘zlar lug‘ati mukammal 

emas. Masalan uchinchi baytdagi “kirish” so‘zi lug‘atda yo‘q.  Shunga asoslanib, 

o‘quvchi  bu  so‘zning  ma’nosini  o‘z  lug‘atida  harakat  nomi  sifatida  mavjud 

bo‘lgan  “kirish”  deb  tushunishi  tabiiy  hol  va  bu  bayt  mazmunini  noto‘g‘ri 

tushunishga  olib  keladi.“Navoiy  asarlari  lug‘ati”da  bu  so‘zning  quyidagi 

ma’nolari  keltirilgan:  kerish,  irish  –  Yoy  ipi    [3,  310-bet].  Demak,  shoir  bu 

baytda  sovuqning  qattiqligidan  qaddim  yoydek  egildi  va  uning  iplaridek 

---

 

855 

noziklashdi, ya’ni lirik qahramon qahraton qish sababli qaddi bukilib, oriqlab 

qolganligini  bayon  qilyapti.  Darhaqiqat,  mamlakatimiz  shimoli  hisoblangan 

qadim Xorazmda avvallari qish faslida juda qattiq sovuq bo‘lgan. Ogahiyning 

sog‘ligidagi muammolar, ayniqsa, qish faslida bosh ko‘targan. Ya’ni, miroblik 

qilayotgan paytda otdan yiqilib, bir oyog‘i shikastlangan edi. Qish kelishi bilan 

shoirni ana shu dard qattiq qiynagan va uning ijodida qish faslidan shikoyat 

motivlarini ifodalovchi she’rlar dunyoga kelgan.  

 

Xullas, bizningcha, o‘quvchi qalbida mumtoz adabiyotga, umuman, 

badiiy  ijodiyotga  ixlos  uyg‘otmoq  uchun  atoqli  ijodkorlar  asarlaridan 

namunalarni  tanlashda  ijodiy  imkoniyatlarini  inobatga  olishni  unutmaslik 

kerak.