XIX asr oxiri – XX asr boshlari Xiva adabiy muhiti milliy
adabiyotshunosligimiz tarixida ayniqsa, alohida oʻrin tutadi. Negaki, bu davrda
shoh va shoir Feruz boshchiligida koʻplab iste’dodli ijodkorlar kamol topdi, ular
sermahsul ijod etib, milliy adabiy an’analarimizni davom ettirdi. Bugungi
kunda Feruz davri adabiy muhiti vakillari ijodi adabiyotshunosligimizda
atroflicha tadqiq etilmoqda. Biroq bu davrga oid turli tazkiralar, bayozlar,
she’riy toʻplamlarni kuzatsak, ijodi tadqiq etilmagan, she'rlari joriy alifboda
tabdil qilinmagan, hattoki ular faoliyatiga doir ma’lumotlar darslik yoki ilmiy
adabiyotlarda ham uchramaydigan shoirlar anchagina ekani guvohi boʻlamiz.
Hayoti va ijodi toʻlig‘icha oʻrganilmagan, ijodiy merosi ilmiy tadqiqot olib
borish uchun ob’ekt boʻla oladigan, XIX asr oxiri – XX asr boshi Xiva adabiy
muhiti vakillaridan biri Said Nosir toʻra – Sultoniydir.
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
613
Sultoniyning hayot yoʻli, ijodi haqida ma’lumot beruvch manbalarga
Bobojon Tarroh Azizov – Xodimning “Xorazm navozandalari”, Laffasiyning
“Tazkirai shuaro”, Tabibiyning “Majmuai shuaroi payravi Feruzshohiy”
tazkiralari kiradi. Jumladan, Laffasiyning “Tazkirai shuaro” tazkirasida shoir
Sultoniy haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan:
“Shoirning ismi Sultoniy Said Nosir toʻra boʻlib, Said Abdullaxon
Muhammad Rahimxon Feruzning nabirasi boʻlib u Muhammadyor toʻraning
birinchi oʻg'lidir. Sultoniy tarixi bir ming uch yuz dag’i beshlanji yili onadan
tavallud topib,ancha tarbiyali boʻlgan holda tez kamolga yetishib ilm tahsilini
Xiva mudarrislaridin oʻqib bir xili ma’lumotli boʻlib, she’r mashqiga havaskor
boʻlib bobosi Feruzning ruxsati bilan oʻziga Sultoniy taxallus qilib ancha she’rlar
yozdi.Feruzdagi ul asarlarni tamomiy Bayoniy Muhammad Yusufbekka farmon
qilib “Haft shuaro” isminda bir necha devonlarni toshmatbaasida chop
qildiradur.Shoir bundan tashqari Feruzga yana ancha g’azallar yozib turgan,
shuningdek Sultoniy ismida bir devon ham yozgan…”[1.32-bet].
Shuningdek, Bobojon Tarroh Azizov – Xodimning “Xorazm
navozandalari” asarida ham bir qancha ma’lumotlar mavjud va bu ma’lumotlar
XIX asrning oxirida Muhammad Rahimxon ikkinchi buyrug’i orqali tuzilgan
“Majmuat ush-shuaro”dagi Sultoniy bayonidan olingan:
“Sultoniy Said Nosir toʻra Xivaning tashqari qal'asida, Nurillabek hovlisida
tug'ilgan. Demak, Sultoniy toʻra podshozoda oilasidan chiqqan. Sulton
Muhammad Rahim ikkinchining buyrug’i orqali Yusuf Hoji Oxun, Siddiq
Oxun,Bayoniy Yusufbeklar har hafta ikki marta ziyofat qilindi va shu asnoda,
kitob oʻqish,she’r tartiblash nevarasi, ya’ni boʻlajak shoirga shu uch kishining
yordami orqali oʻrgatildi, qolaversa, Nosir toʻra forsiyda ham yaxshi boʻldi va shu
muhit tufayli shoirlikka qadam qoʻydi...” [1.35-bet].
Kuzatuvlarimizdan ayon boʻlishicha, hozirda Sultoniy devoni OʻzFA Abu
Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qoʻlyozmalar fondida
saqlanadi. Bundan tashqari, Feruz adabiy davrasi ijodkorlari asarlaridan
namunalar koʻchirilgan ayrim toʻplamlarda ham Sultoniy she’rlari koʻchirilgan.
614
Ta’kidlaganimizdek, “Devoni Sultoniy” OʻzFA Abu Rayhon Beruniy
nomidagi Sharqshunoslik instituti qoʻlyozmalar fondida №909 - raqami bilan
saqlanmoqda. Devon matni “nastaliq” xatida koʻchirilgan.
Devoni Sultoniyda g‘azal, muxammas, musaddas, qasida kabi janrlardagi
lirik asarlar uchraydi. Ahamiyatli jihati shundaki, Sultoniy qalamiga mansub
lirik asarlar haqida ilmiy jamoatchilik deyarli tasavvurga ega emas. Zero, shoir
she’riyati tadqiqi, ularning goʻzal badiiyat namunalari ekanini koʻrsatadi. Bu
hol, ayniqsa, she’rlarning badiiy jihatdan va vazn munosabatiga koʻra ham
mukammalligida koʻrinadi.
Kuzatuvlarimiz natijasida OʻzFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Sharqshunoslik instituti qoʻlyozmalar fondidagi yana bir manbada Sa’diy
she’rlaridan anchaginasi koʻchirilgani aniqlandi. Ushbu manba №8725- raqami
bilan saqlanada.
№8725 - raqamli toʻplam toshbosma manba hisoblanadi. Ushbu
toʻplamda Murodiy, Farrux, Sodiq, Bayoniy, Oqil kabi ijodkorlar asarlari
qatorida Sultoniyning ham she'rlari koʻchirilgan. Ushbu manbadagi shoirning
lirik asarlari janriga koʻra tasnif etilsa, g‘azal, muxammas kabi she’rlar borligi
ayon boʻladi.
Sultoniy she’rlari jamlangan yana bir manba Ahmad Tabibiyning
“Majmuai si shuaroi payravi Feruzshohiy” tazkirasidir. Zero, ushbu toʻplamda
Sa’diyning yuzta g‘azali koʻchirilgan. Tazkiradagi she'rlarning badiiyat
jihatidan yuksak darajadagi lirik asarlar ekanini ta’kidlash zarur.
Tabibiy tazkirasidagi ilk g‘azal Feruzning “Zihi bordur zuhuringg‘a azal
birla abad paydo, Tafakkur aylabon zoting, qila olmas xirad paydo” matla’si bilan
boshlanadi. Ushbu she’rga yozilgan ilk payrav g‘azal (tazkiradagi ikkinchi g‘azal
– Q.N.) esa Sultoniy qalamiga mansub. [4].
Ma’lumki, Tabibiy tazkirasida shoirlarning payrav g‘azallari oldidan ular
haqida masnaviy koʻrinishidagi ma’lumotlar berib boriladi. Tazkiradagi
Sultoniy haqidagi ilk masnaviy-ma’lumot:
Yetushgach bu ash’or Sultoniyg‘a,
615
Ziyolig‘ yetib fikri ayvonig‘a, – matla’si bilan boshlanuvchi
uch baytli masnaviydir. Ilk payrav g‘azal esa:
Boʻlub sun’ing nasimidin azal birla abad paydo,
Xiradg‘a gunah zoting bilgali yo Rab, ne had paydo – matla’i
bilan boshlanadi. E’tiborlisi, Laffasiy tazkirasida ham Sultoniy haqida ma’lumot
berilgandan soʻng, xuddu shu 3 baytli masnaviy va shu payrav g‘azal keltirilgan.
Demak, Ahmad Tabibiy tazkirani tuzishda Laffasiy tazkirasidan unumli
foydalangan va Laffasiyning Sultoniy haqidagi ilk masnaviy-ma’lumot va
g‘azalni keltirishni joiz topgan.
Sultoniyning tazkiradagi ikkinchi g‘azali Feruzning “manga” radifli
g‘azaliga payrav tarzida yozilgan boʻlib, ushbu g‘azal:
Qilmasang tongla rasulingdin shafoatni nasib,
Doimo Sultoniydek, isyon farovondur manga, – maqta’si
bilan yakunlanadi.
Koʻrinadiki, XX asr boshlari Xiva adabiy muhitiga doir manbalarning
barchasida Sultoniy haqidagi ma’lumotlarga duch kelamiz. E’tiborlisi, Sultoniy
ushbu manbalarda “sohibi devon shoir” sifatida koʻrsatiladi. Bu esa shoir hayoti
va ijodi xususida jiddiy ilmiy kuzatuvlar olib borishni taqozo etadi.
Xulosa qilib aytganda, Sultoniy ijodi shu paytga qadar maxsus tadqiq
etilmagan. Shoir hayoti va ijodini tadqiq etish, uning Xiva adabiy muhitidagi
oʻrnini baholash, shoir asarlarini adabiy manbashunoslik va matnshunoslik
nuqtai nazaridan tadqiq qilish, lirik asarlarini adabiyotshunoslik mezonlari
asosida tahlil qilish yechimini kutayotgan ilmiy vazifalardandir.
Do'stlaringiz bilan baham: |