Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words: Ancient belief, the image of a wolf in folklore, the image of a wolf in art, the 

Scythian-animal style, the modern significance of ancient belief 

 

 

Insoniyat paydo boʻlgandan beri mana necha davrlar oʻtgan boʻlsa, shu 

vaqt davomida koʻp narsalar oʻzgardi, rivojlandi, taraqqiy qildi. Biron narsaga 

erishdingizmi, tabiiyki, uning oʻrniga boshqasini yoʻqotasiz. Shu ma’noda xuddi 

shu davrlar oraligʻida yetarlicha yoʻqotishlarni ham boshdan kechirdik. Barcha 

davrlarda ham insonni yashashga undaydigan bir kuch boʻlganki, shubhasiz, bu 

kuch ishonch, e’tiqoddir. Necha asrlar oʻtgan boʻlsa ham, ishonch-e’tiqodni na 

oʻldirib boʻldi, na yoʻqotib boʻldi.  

Dastlabki e’tiqodning paydo boʻlishida bevosita tabiat kuchlari, insonni 

oʻrab turgan olamdagi ajoyibotlar va oʻsha davrdagi inson uchun gʻayritabiiy 

tuyilgan  voqeliklar  va  buyumlar  katta  rol  oʻynaydi.  Bularning  orasida 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

588 

hayvonlarga e’tiqod tushunchasi ham alohida ahamiyatga ega. Bu jarayon turli 

xalqlarda turlichadir. Masalan: hindlarda sigir muqaddas hisoblanib, unga ozor 

bergan jamiyatdan quvilgan. Qadimgi Misr davlatida hayvonlarga inonch kuchli 

boʻlganidan ular, hatto Xudo darajasiga koʻtarilgan. Ularning orasida mushuk 

koʻrinishidagi goʻzallik xudosi-Bastet alohida ehtiromga sazovor hisoblangan. 

Rim  davlatida  esa  Ona  Boʻriga  Rim  timsoli  sifatida  qarashgan.  Zamonaviy 

texnologiyalar nechogʻliq rivojlanmasin e’tiqod, inonch masalasiga bu zarracha 

ta’sir qilmaydi. Hozirgacha ularga muqaddaslik timsoli, homiy sifatida qarash 

mavjud. Chunonchi, deyarli barcha davlat gerblarida shu davlatda muqaddas 

hisoblangan qush yoki hayvon tasviri mavjud. Bu yerda, ayni paytda, oʻziga xos 

ramziylik ma’nosi ham mavjud.  

Qadimgi  turkiy  xalqlarda  esa  bu  holat  ota-bobolarimizning  hoʻkiz,  ot, 

ilon,  boʻgʻu,  it  va  boʻrilarni  muqaddas  totem  deb  qarashlari  bilan  bogʻliqdir. 

Ushbu  totemlarning  har  biri  oʻzida  ayricha  ilohiylikni  qamrab  olgan,  har 

birining tag zamirida totem sifatida qarash uchun asos bor, albatta.  

Aytish  mumkinki,  bularning  orasida  boʻrini  muqaddaslik  ruhiga 

yoʻgʻrilgan  totem  deb  olish  mumkin.  Qadimgi  totemistik  xarakterdagi 

manbalarning  ayrimlarida  turklarning  boʻriga  sigʻinganini,  boʻrini  oʻzining 

ajdodi  deb  bilgani  haqida  ma’lumotlar  berilgan.  Bu  afsonada  hikoya 

qilinishicha, dushmanlar bilan tengsiz jangda halok boʻlgan turk urugʻidan bitta 

oʻgʻil bola tirik qoladi, u bola ham qattiq yarador boʻlgan boʻladi. Bir ona boʻri 

uni gʻorga olib borib tarbiyalaydi. Ana shu bola voyaga yetgach, undan oʻnta 

oʻgʻil bola tugʻiladi, bular oʻnta turk urugʻining asoschilari boʻladi. “Ona Boʻri” 

nomli boshqa afsonada esa, qadimgi turklar goʻyo dushman tomonidan qirilgan 

turk urugʻi orasida tirik qolgan oʻn yoshli oʻgʻil bola va Ona Boʻridan tarqalgan. 

Qadimgi  turk  urugʻidan  boʻlgan  Ashina  qabilasining  bayrogʻida  ham  boʻri 

kallasining tasviri boʻlgan.  

Abdurashid  Abdurahmonovning  “Turkiy  adabiyotning  qadimgi 

davri”nomli kitobida keltirilishicha, boʻri totemi turkiy xalqlar ogʻzaki ijodida 

urugʻ  boshi,  balo-ofatlardan  saqlovchi  madadkor  kuch  sifatida  ulugʻlangan. 

---

 

589 

Masalan, “Oʻgʻuznoma”da boʻri asar syujetini rivojlantirishda katta rol oʻynaydi. 

U  qabilaga  gʻamxoʻr,  madadkor,  ularni  himoya  qiluvchi  homiy  sifatida 

koʻringan. Bunday tasvir oʻzlarini boʻridan kelib chiqqan deb hisoblovchi ashin 

urugʻi bilan bogʻlanadi. Hozirgacha xalqimiz oʻrtasida aytilib kelingan “Boʻri”, 

“Boʻriqiz”,  “Choʻloqboʻri”  kabi  afsona  va  ertaklarda  ham  talqin  etilgan  boʻri 

totemik obrazi insonning xaloskori, uning himoyachisi sifatida tasvirlanadi. Oʻz 

ajdodlarini  hayvonlardan  kelib  chiqqan  deb  hisoblash  yoki  pahlavonlarini 

bolaligida  kuchli  hayvonlar  tarbiyasigaolib,  onalik  qilishini  tasvirlash  skiflar 

mifologiyasiga  xos  boʻlgan  xususiyatlardan  hisoblanadi.  Bunday mifologik 

tushuncha qadimshunoslikda skif-hayvonot uslubi deb e’tirof etilgan. Skiflar 

hayotiga tegishli qadimiy obidalarda ham hayvonlar tasviri kuzatilgan. Turkiy 

qabila va urugʻlar tarixiga nazar tashlanadigan boʻlsa, tibetlar ota-bobolarimiz 

erkak maymundan  va  ayol  oʻrmon  ruhidan,  moʻgʻullar  kulrang  boʻri  va 

bugʻudan,  tulislar  boʻri  va  xun  amaldorlarining  qizidan,  ashin  urugʻi  xun 

shahzodasi  va  urgʻochi  boʻridan  kelib  chiqqanmiz,  deb  aytganlar.  Enasoy 

afsonalarida yosh bolalarga bugʻu onalik qilgan deb hisoblangan. Shuningdek, 

“Alpomish”da  Boyboʻri,  “Qoʻrqut  ota  kitobi”da  Boyboʻrak  obrazlarining 

yaratilishi, “Oʻgʻuznoma”da boʻri turkiy qavmlarni boshlovchi asosiy qahramon 

darajasiga koʻtarilishi qadimiy e’tiqodlar ifodasidir. Enasoy yodnomalaridagi 

Chuchuk  Boʻri  Sangun  ismi  ham  totemlik  belgisi  boʻlib,  u  qadimgi  turkiy 

dostonlar  bilan  yodnomalar  oʻrtasidagi  yaqinlikni  koʻrsatadi.  Keyinchalik 

totemik  e’tiqodlarga  ishonchning  susayishi  tufayli  ertaklarda  (  “Boʻri  bilan 

tulki”, “Och boʻri”, “Boʻri bilan ot” va boshqalar) paydo boʻlgan boʻri yovuzlik, 

qonxoʻrlik,  zulm  va  zoʻrlik,  bosqinchilik  timsoliga  aylandi.  Jahon,  xususan, 

oʻzbek badiiy ijodida boʻri goh salbiy, goh ijobiy obraz sifatida namoyon boʻladi, 

ramziy  ma’no  kasb  etadi.  M.  Avezovning  “Koʻk  yol”,  Chingiz  Aytmatovning 

“Qiyomat”, Poʻlkan shoirning “Yoldor boʻri” dostonlarida boʻri ijobiy ma’noda 

tavsiflanadi. Boʻri timsoli xalq ogʻzaki ijodining ertak janrida koʻproq laqmalik, 

goʻllik  ramzi  hisoblanadi.  Bu  holatni  “Susambil”  xalq  ertagi  misolida  koʻrish 

mumkin.  

---

 

590 

 Xalqimiz  orasida  boʻrining  terisi,  tishlari  xosiyatli  hisoblanib,  uning 

omad,  boylik  olib  kelishiga  ishoniladi.  Isajon  Sultonning  “Boʻri”  hikoyasida 

ushbu e’tiqodning namunasini koʻrish mumkin. Asarda inson oʻz nafsi uchun, 

oldiga qoʻygan maqsadi uchun xoh toʻgʻri yoʻl bilan, xoh egri yoʻl bilan boʻlsin 

erishmasdan qoʻymasligi, bu yoʻlda hech narsadan toymasligi yoritib berilgan. 

Isajon  Sultonning  yozuvchilik  uslubida  bir  oʻzgachalik  borki,  bu  oʻz  asar 

qahramonlariga ism qoʻymasligi yoki asar syujetidan kelib chiqib gʻayritabiiy, 

hech  qayerda  uchramaydigan  ism  bilan  atashidir.  Ushbu  an’anadan  “Boʻri” 

hikoyasi  ham  mustasno  emas.  Bu  uslub  yozuvchining  har  bir  asarining 

mantigʻini  chiqarishda  katta  ahamiyatga  ega.  Xoʻsh,  hikoyada  yozuvchi  bu 

uslubni  qoʻllashdan  nima  maqsad  koʻzlagan?  Ba’zan  hayotda  inson  shunday 

vaxshiyliklar qiladiki, uni hayvondan na ism, na uning ongli ekanligi farqlab 

turadi.  Kezi  kelsa,  hayvon  undan  mehrli,  sadoqatlidir.  Balki,  shu  emasmikin 

asardan  kelib  chiqadigan  mantiq.  Hikoyaning  soʻnggidan  yana  bir  ma’noni 

anglash mumkin: bir tirik jonivorning ayanchli oʻlimi evaziga keladigan omad, 

boylik ongli inson farzandi uchun kerak emas! 

Boʻri  oʻz  jufti  bilan  bir  umr  birga  yashaydigan  yagona  hayvon 

hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan “Boʻri” hikoyasida shunday misralar mavjud: 

“Uni aqlli deydilar. Hayvonlar orasida shugina bir marta juft tanlab, umrining 

oxirigacha  oʻsha  jufti  bilan  hayot  kechiradi.  Oʻz  makonining  chegaralarini 

erinmay belgilab chiqib, bironta jonzot kirishiga yoʻl qoʻymaydi”. Shu manzara 

Said Ahmadning “Ufq” romanida ham keltirilgan. Asarda toʻqay yonayotganiga 

qaramay boʻri oʻz modasini kutib turadi. Oʻylashimcha, bu tasvir asarda nooʻrin 

kiritilmagan.  Bu  zimdan  A’zamjonning  Dildordek  xushroʻy,  baodob  ayolni 

tashlab ketishiga qaratilgan. Epizod orqali Said Ahmad: “Ey inson, qara, oʻrgan. 

Kezi kelsa, hayvon sendan vafodor, shu yovvoyi ongi yoʻq, hayvon sendan koʻra 

mehribon,  sadoqatli”  demoqchimasmikin.  Ushbu  jihatdan  hozirgi  inson 

bolalari oʻrnak olsak arziydi.  

Boʻri oʻta gʻururli, qasoskor hayvon hisoblanadi. U oʻz toʻdasiga, ayniqsa, 

modasiga  yetkazilgan  zararning  badalini  olmasdan  qoʻymaydi.  Shomirza 

---

 

591 

Turdimov oʻzining “Mezon” nomli qissasida shunday hikmatli soʻzni keltiradi: 

“Mezonni  mezon  buzadi”.  Bu  misralardan  shu  anglashiladiki,  mezonda,  bir 

qolipda, ma’lum qoidalar asosida yashayotgan dunyoning buzilishiga boshqa 

mezonda yashayotgan dunyoning ta’siri boʻladi. Agarda insoniyat dunyosi bu 

mezonni  buzmasa  edi,  hayvonot  dunyosi  ham  oʻz  qolipida  yashayotgan 

boʻlardi.  Normurod  Norqobilovning  “Ovul  oralagan  boʻri”  qissasida  ham 

Choʻngkalla oʻz Oqyolini tutqunlikdan qutqarish maqsadida hech bir xavfdan 

hayiqmay  harakat  qiladi.  Oqyolni  qutqarish  maqsadida  insoniyatga  zarar 

yetkazishdan  ham  toymaydi.  Jonivorlar  sherigining  jonsiz  jasadiga  duch 

kelmaguncha  judolikka  ishonishmaydi.  Harakatlari  davomida  Oqyolning 

nobud  boʻlgani,  terisi  shilinib,  tishlari  qoqib  olinganini  koʻrib,  Choʻngkalla 

oʻzida ajib bir holni his etadi. Endi bu yerda yashashdan ma’no qolmagandek, 

Oqyolsiz hech kimga aylangandek boʻlib qoladi. Choʻngkalla uchun bu ogʻir fojia 

edi, natijada u ham Oqyolning xayoli ila shu kecha jon beradi. Odatda, asarlarda 

hayvon obrazi  ramziylikka  ega  boʻladi.  Zohiran  xarakter,  xususiyat,  voqea-

hodisalar shu hayvonlar misolida koʻrsatilsa-da, botinda esa bu orqali inson 

kamchiliklari  ustidan  qilingan  achchiq  haqiqat  boʻladi.  Bu  asarda  ham 

Choʻngkallaning  Oqyolga  boʻlgan  muhabbati,  sadoqati  hozirgi  zamon 

insonlarining bir-biriga boʻlgan munosabatidan koʻra anchayin qiymati yuqori 

ekanligi shu ikki qahramon orqali atroflicha yoritib berilgan.  

Shunday  asarlar  borki,  ulardagi  qahramon  uchun  tanlangan  ism  shu 

asarning qaymogʻi hisoblanib, butun asarning mazmuni shu ism bilan bogʻliq 

boʻladi. Abdulla Qahhorning “Bemor” hikoyasida bu Sotiboldining zimmasiga 

tushsa,  Togʻay  Murodning  “Yulduzlar  mangu  yonadi”asarida  bu  holat  Boʻri 

polvon bilan bogʻliq hisoblanadi. Asarni oʻqish davomida yozuvchi tomonidan 

bu nom bekorga tanlanmaganiga amin boʻlasiz. Uning har bir harakati, har bir 

gapi, har bir amalida boʻriga xos shijoat, qat’iylik, yuksak gʻurur, or-nomusning 

kuchliligini  koʻrish  mumkin.  Asar  qahramoni  uchun  Surxondaryo  hududi, 

polvon  kasbi  tanlanganligi  bir  taraf  boʻlsa,  Boʻri  ismi  tanlanganligi  bir  taraf 

---

 

592 

boʻlib, tarozi pallasini tenglashtiradi. Bu usul qahramon xarakterini oʻquvchiga 

yanada tushunarli boʻlishi yoʻlida yaxshi samara beradi, nazarimda.  

Xalqimiz  orasida  ba’zi  qadimiy  inonchlar  borki,  ularni  eshitib, 

gʻayritabiiy  ravishda  bunga  qiziqasiz.  Buni  Said  Ahmadning  “Qorakoʻz 

Majnun”hikoyasida  keltirilgan  bolaning  tugʻilishi  bilan  bogʻliq  quyidagi 

parchada koʻrishimiz mumkin: “Saodat aya shu bolasiga toʻlgʻoq tutayotganda 

oftob charaqlab turardi-yu, yomgʻir sharros quyayotgan edi. Derazadan hovliga 

qarab  turgan  doya  xotin:  “Boʻri  bolalayapti”,  degandi.  Shuning  uchun  ham 

oʻgʻliga u Boʻrixon deb ism qoʻygandi. Oradan 51 yil oʻtib, bu bolani men emas, 

boʻri tuqqan ekan, degan xayolga bordi. ” Bu yerda e’tiborni tortadigan ikki jihat 

bor: 

1. Boʻrixon tugʻilgan paytdagi ob-havoning qadimiy inonch, e’tiqod bilan 

bogʻliq yoki bogʻliq emasligi; 

2. 

Saodat ayaning nega bunday xulosaga kelganligi.  

Birinchisini olib qaraydigan boʻlsak, haqiqatan bu yerda e’tiqod masalasi 

bormi,  yoki  boʻri  chindan  ham  shunday  ob-havo  vaziyatida  bolalaydimi? 

Fandan  ma’lumki,  boʻrilar  yanvar  oyida  tullaydilar,  tullash  vaqti  kelganda 

urgʻochi boʻri uchun ayovsiz jang olib borishadi, yilda ikki marta bahor yoki kuz 

oylarida  urchiydilar.  Balki  shu  holat,  ya’ni  boʻrilarning  boshqa  hayvonlarga 

oʻxshab tez-tez bolalamasligi tabiatda kamdan-kam sodir boʻladigan hodisaga 

qiyosan olingandir. Agar shunday deydigan boʻlsak, yilda ikki marta urchish bu 

koʻplab  hayvonlarda  uchraydigan  holatdir,  garchi  urgʻochi  boʻri  uchun  uzoq 

vaqt davomida jang olib borilsa-da. Balki, buning ildizi, haqiqatan ham qadimiy 

inonch  bilan  bogʻliqdir.  Fikrimizning  isboti  sifatida  Togʻay  Murodning 

“Otamdan qolgan dalalar” romanida yogʻib turgan laylakqorga nisbatan “Tulki 

qiziga  toʻy  beryapti”  iborasi  ishlatilganligini  keltirib  oʻtishimiz  mumkin.  Bu 

ikkala  holat  qadimiy  turkiy  xalqlarning  azaldan  qora  rang,  boʻri,  tulki,  itga 

alohida e’tiqod nazari bilan qaraganligi sabab boʻlgan. Natijada, ular tabiatda 

roʻy berayotgan inson e’tiborini tortadigan gʻayriodatiy holatlarni ham oʻzlari 

uchun  ilohiylashtirib  olganlar.  Ikkinchisi,  ya’ni  nega  Boʻrixonni  boʻrining 

---

 

593 

bolasiga  oʻxshatdi.  Bilamizki,  boʻrilar  tabiatan  qonxoʻr,  yovvoyi  hayvon 

hisoblanadi.  Boʻri  bolalari  ham  ulgʻayguncha  gala-gala  boʻlib  yashab,  oʻlja 

topish qiyin boʻla boshlagandan soʻng, 2 yoki 3 ta boʻlib ov qilishadi. Tabiiyki, 

bora-bora  ular  uchun  ota-ona,  sogʻinch  degan  tuygʻular  yoʻqolib,  hayot 

mazmuni faqatgina qorin toʻygʻizishdan iborat boʻlib qoladi. Boʻrixon ham ota-

onasining  bagʻrida  begʻam  oʻsdi,  harbiy  xizmatga  borganda  cherkov 

qoʻngʻiroqchisining qiziga uylanib, shu yerlarda qolib ketadi. Agar uni Saodat 

ayaning oʻtli-shudli nevarasi topib yoʻqlamaganda, balki u hech ham kelmagan 

boʻlardi.  Saodat  ayaning  bu  yerda:  “Men  emas,  boʻri  tuqqan”  deyishida  ham 

zimdan  shu  ma’no  koʻzlangan.  Ya’ni,  aslida,  oʻsha  kun  tugʻilgan  boʻri 

bolalarining qatorida inson farzandi emas, boʻri zurriyodi boʻlib Boʻrixon ham 

tugʻilgan edi.  

Demak, koʻrinib turibdiki, qadimiy inonch namunalarini badiiiy asarlar 

tarkibida qoʻllash orqali oʻquvchining badiiy didi yana-da oʻsadi. Asarni oʻqish 

davomida keltirilgan e’tiborni tortuvchi unsurlar, gʻayritabiiy hodisalar insonni 

fikrlashga, oʻylashga undaydi. Buni chamandagi gullarning hididan mast boʻlib 

yurganingizda toʻsindan koʻzga koʻringan kapalakka oʻxshatish mumkin. Xuddi 

shunday, badiiy asar mutolaasida voqealar rivoji, peyzaj tasviri, oshiqlar holati, 

ba’zan  nafratlantiradigan  nuqtalarni  oʻqiyotganingizda  muallif  berib 

ketayotgan  notabiiy  ma’lumotlar  xotirangizda  tez  saqlanadi.  Chunki  inson 

psixologiyasi  shundayki,  u  oʻzi  uchun  gʻayriodatiy  hisoblanganlarini  boshqa 

ma’lumotlardan koʻra tezroq xotiraga saqlaydi. Badiiy asarlarda uchraydigan 

qadimiy  inonch  bilan  bogʻliq  rivoyatlar,  ertaklar,  afsonalarni  shu  noodatiy 

ma’lumotlar qatoriga qoʻshish oʻrinli. Aytganimizdek, insonlar uchun noodatiy 

narsalar  doim  qiziq  boʻlgan,  ular  bilan  bogʻliq  turli  inonchlar  yaratishgan. 

oʻtgan  vaqt  davomida  ishonilib  kelingan  inonchlar  oʻz-oʻzidan  e’tiqodga 

aylangan. Zamon tezkorligi sababli ularning ba’zilari unutiladi. Lekin shu esdan 

chiqarilganlar xoh badiiy asar, xoh ilmiy asar tarkibida oʻz oʻrnida qoʻllanilsa, u 

oʻqirmanni  oʻziga  jalb  etishi  muqarrar.  Tabiiyki,  bu  holat  oʻz  navbatida  asar 

qiymatini yanada oshirish yoʻlida oʻz hissasini qoʻshadi.  

---

 

594 

Xullas,  Ota-bobolarimiz  tomonidan  ishonilgan  barcha  e’tiqodlar  xoh 

ilmiy  asosga  ega  boʻlishi,  xoh  boʻlmasligidan  qat’i  nazar,  bu  bizning 

boyligimizdir. Bu boylikni biz kelasi avlodga ham bekam-u koʻst qilib yetkazish 

yoʻlida doimo izlanishda boʻlishimiz shart.