Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

maslahatchi” degan ma’nolari kelib chiqadi. Ikkinchidan, Yoʻllug‘tegin matnni 

yozayotganda  metateza  hodisasi  roʻy bergan.Toyn soʻzidagi  y  tovushi  n  dan 

keyinga  oʻtgan. Ya’ni  n bilan  y tovushlari joy almashgan. Shunda Toʻynuquq 

soʻzi Toʻnyuquq koʻrinishini olgan va shunday oʻqila boshlangan [2. 223-bet]. 

“Bilga  xoqon”  yodgorligidagi  Toʻnyuquq  soʻziga  turk  olimi Ali  Ulvi 

Elove tomonidan  shunday  ta’rif  berilgan ,  bu  ikki qismli soʻz,  uning 

birinchi qismi  turk tilida  “birinchi,  toʻng‘ich” degan  ma’noni  anglatadi. M. 

Koshgariyning asaridan “toʻn og‘ul – toʻng‘ich oʻg‘il” va “toʻn qiz – toʻng‘ich qiz” 

misollarini  keltiradi.  Hozirgi  oltoy  tilida  “tun  pala  -  toʻng‘ich  bola”  degan 

ma’nolarni anglatishini aytadi. Ismning ikkinchi yuquq qismi – fe‘ldan yasalgan 

sifat degan fikrni aytadi. Demak, Elovening fikri boʻyicha Toʻnyuquq soʻzining 

ma’nosi  “birinchi  maslahatchi,  “toʻng‘ich  maslahatgoʻy”.  S.G.Klyashtorniy: 

“Elovening  tadqiqi  boʻyicha  Toʻnyuquq  ismi  faqat  “Toʻnyuquq” 

yodgorligidagina  yozilgan  boʻlsa,  dalili  isbotsiz  boʻlar  edi.  Biroq  Toʻnyuquq 

---

 

512 

atamasi “Bilga xoqon” bilan “Kuli-chur” yodgorligida ny boʻlib, alohida harflar 

bilan yozilgani Elovening tadqiqiga qarshilikni kamaytiradi”,- deydi. 

Yuan-chjen atamasidagi Yuan soʻzi ham “toʻng‘ich, birinchi tug‘ilgan” 

degan  ma’nolarni  anglatsa,  chjen  soʻzi  “qimmat,  asl  zot,  xazina”  degan 

ma’nolarni  bildirib,  Elovening  fikriga  qoʻshimcha  dalil  boʻladi. S.E.Malov 

Toʻnyuquq  soʻzning  yuquq  qismini  “qimmatbaho,  asl  ”  deb  tarjima  qilgan. 

Demak,  Toʻnyuquq  bilan  Yuan-chjen  ismlari bir ma’noni  “Toʻng‘ich  javhar” 

ma’nosini anglatishini koʻrishimiz mumkin [3. 80-bet]. 

Ergash Umarov oʻzining “Oʻrxun  yozuvi” kitobida Toʻnyuquq soʻzining 

oʻqilishi va ma’nosi boʻyicha quyidagicha fikr bildiradi. Oʻrxun yodgorliklarida 

shoxsimon runa 𐰪𐰪 bilan yozilgan olti soʻz va ikki qoʻshimcha bor. Olimlar bu 

runani turlicha oʻqiydilar.Ayrimlar n [5. 17-bet], boshqalar y, yoki ny [3. 18-

bet],  yn  shaklida  tushunadilar.  Shu  sababli  olti  soʻz  va  ikki  qoʻshimcha 

adabiyotlarda  turlicha  yozilib  kelinmoqda.Bu  runani  toʻg‘ri  oʻqish  nafaqat 

Oʻrxun  alifbosini,  balki  soʻzlar  ma’nosini  toʻg‘ri  tushunishga  ham  yordam 

beradi. Shuni hisobga olib, bu runa qanday tovushni anglatishini aniqlashga 

harakat qilamiz. Buning birdan bir yoʻli shoxsimon 𐰪𐰪 runali soʻzlarni “Devonu 

lug‘otit  turk”dagi  shu  soʻzlar  bilan  qiyoslashdir.  Tu:i:yoʻqoʻq  yodgorligi  va 

devonda kichraytirish – soʻz qoʻshimchasi mavjud. Bu affiks-soʻz runa bilan 𐰀𐰀𐰪𐰪𐰀𐰀, 

𐰀𐰀𐰪𐰪𐰀𐰀𐰀𐰀  (Tu  9  tarkibida),  devonda  esa  arab  yozuvida  yozilgan.  Mahmud 

Qoshg’ariy 

bu 

affiksni 

quyidagicha 

yozadi:qi:ya 

kichraytirish 

qoʻshimchasi:oʻg‘ilqi:ya-oʻg‘ilcham, qizqi:ya-qizcham [4. 184-bet]. Qi:ya soʻz 

affiksi  hozirgi  oʻzbek  tilida  eshikni  qiya  (oz)  ochmoq  tarkibida  saqlanib 

qolgan.Ammo uning n li shakli qi:na doʻndiqqina koʻproq ishlatiladi. 

Arab yozuvidagi soʻz – qoʻshimcha runa bilan yozilgan affiksga qiyoslash 

shoxsimon runa 𐰪𐰪

 

i:y tovushini anglatishini koʻrsatadi. 

Yana  bir  misol.  ikkala  yodgorlikda  kambag‘al  ma’nosidagi  soʻz 

uchraydi.Urxunda bu soʻz shoxsimon runa bilan 𐰪𐰪𐰪𐰪𐰪𐰪𐰪𐰪, “Devon”da arab yozuvi 

bilan yozilgan [4. 257-bet]. M.Qoshg‘ariy bu soʻzni quyidagicha yozgan: jig‘a:i:y