Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Kalit soʻz: Folklor, baxshi, syujet, doston, folklorshunos, baxshichiik maktablari. 

 

Annotation. This article deals with the Uzbek schools of folk poetry, their followers - 

bakhshi, the origin of the term bakhshi, the definitions given by various scholars, the art of 

bakhshi in Uzbekistan, its different names in the regions and the secrets and ways of epic 

singing. The article briefly discusses and explains the meaning and significance of this term 

today. 

Keywords: Folklore, bakhshi, plot, epic, folklorist, bakhshi schools. 

 

 

Baxshining  shirali  ovoziga  mos  holda  doʻmbirasidan  taralayotgan  kuy 

har  qanday  insonni  qalbini  junbushga  keltiradi,  xayollarini  uzoq  oʻtmishga 

boshlab ketadi. “Alpomish”, “Kuntug‘mish”, “Orzigul”, “Rustam”, “Xoldorxon”, 

“Yusuf va Zulayho”… Oʻzbek an’analari, madaniyati, urf-odati va marosimlarini 

goʻzal  dostonlar  kuylab  asrlar  osha  avlodlarga  yetkazib  kelayotgan 

baxshilarimiz  tafakkurining  naqadar  boy  ekanligi,  baxshichilik  san’ati  ulkan 

mas’uliyatli kasb hisoblanishi barchaga ham birdek ma’lumemas.  

Bilamizki,  folklor  eng  qadimiy  soʻz  san’atining  boshlang‘ich  namunasi 

boʻlib, unda uzoq oʻtmishda yashagan ibtidoiy ajdodlarimizning zamonlaridagi 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

503 

turish-turmushi,  dunyoqarashi  va  e’tiqodi,  kurash  va  mag‘lubiyatlari  ifoda 

etilgan. Folklorning nafis va shu bilan bir qatorda eng kata hajmli namunasi 

boʻlmish  dostonlar  baxshilarning  tinimsiz  mehnati,  takrorlanmas  amaliyoti, 

oʻtkir  zehni,  yoqimli  ovozi,  improvizatsiyaga  ega  qobiliyati,  kuchli  xotirasi 

natijasida  bir-biridan  goʻzal,  sara  termalar  va  dostonlar  butun  salobati, 

voqealar  rivojining  xilma-xilligi  bilan  hanuz  tinglovchilarni  bahramand  etib 

kelmoqda.  

Doston  tarix  emas,  ammo  tarix  dostondan  sirtda  boʻlmas. Doston 

tinglagan kishi “bu voqealar qachon oʻtgan ekan”, deb oʻylashi tabiiy. “Oʻtganni 

baxshi-shoir  qanday  aytgan?”.  Ayniqsa  yozma  dalilga  tayanib  qolgan 

bugunning  odamiga  biror-bir  fikrni  hujjatsiz  ishontirish  qiyin.  Aslida  har 

qanday  hujjat  –  m  yozuv  –  xotira.  Xotiraning  esa  turi  koʻp.  Yozma  xotira 

qabatida og‘zakisi ham baqamti yuradi. [1.71-bet].  

Baxshi  —  atamasi  sanskrit  tiliga  oid  boʻlib,  “ustoz”  degan  ma’noni 

anglatadi. Shomoniylik diniga e’tiqod qiluvchi turklar tilida “toʻy-tantanalarni 

boshqaruvchi kishi” ma’nosida ishlatilgan. YE. Polivanovning ta’rificha baxshi 

soʻzi  asli  xitoy  tilidan  olingan  boʻlib,  “pak-si”  –  “ustoz”,  “yozuvchi”,  “kotib” 

ma’nolarini  anglatadi.  Professor  E.R.Tenishev  “baxse”  soʻzi  uyg‘ur  tilining 

sharqiy  lahjasida  “baxshi”,  “tabib”,  “shomon”,  shuningdek  bu  tilning  dolan 

lahjasida  “afsungar”,  “folbin”,  uyg‘ur  yodnomalarida  esa  “ustoz”,  “shogird” 

ma’nolarini  ifodalaganini  yozadi.  [2.57-bet].  V.V.Bartoldning  yozishicha 

Turkiston  hukmdorlarining  fors  tilini  bilmagan  kotiblari  ham  baxshi  deb 

atalgan.  [3.45-bet].  Alisher  Navoiy  esa  oʻzining  «Munshaot»  asarida  «Bir 

sabohdin tush vaqtig‘acha va peshindin oqshomgacha ancha ish qilurlarkim, 

necha devon, necha navisanda baxshi va necha parvonachi qila olmagaylar», 

deb  yozib  qoldirganki,  bu  yerda  baxshi  kotib,  mirzo  ma’nolarida  ham 

qoʻllangan. [4.230-bet]. 

Baxshi boʻlish uchun, avvalo, yuksak xotira sohibi boʻlish, musiqa ilmidan 

bohabar boʻlish,  xonandalik  qobiliyatiga  ega  boʻlish,  biror  musiqa  asbobini 

chala  bilish,  yuksak  nutq  madaniyatini  egallash  kabi  qator  shartlarning 

---

 

504 

uddasidan  chiqish  lozim  boʻladi.  [5.9-bet]Shuni  ta’kidlab  oʻtish  lozimki,  bir 

“goʻzal”  soʻzining  37  ma’nodoshini  sanab  oʻtgan  Navoiy  yashab  ijod  etgan 

Oʻzbekistondek  “sinonim”larga  boy  zaminning  Surxondaryo,  Qashqadaryo 

viloyatlarida  baxshi  atamasi  oʻrnida  “yuzboshi”,  “sozanda”,  Farg‘onada 

“sinovchi”, Tojikistonlik oʻzbeklar orasida esa “soqi” atamalari qoʻllaniladi. 

Baxshi — ularga berilgan unvondir. Bu unvonga yetishmoq uchun ham 

anchagina  yoʻllarni bosib oʻtish  kerak.  Avvalo,  “Bola  —  boshidan  ma’lum” 

degandek,  koʻpgina  baxshilar  oʻz  tarjimayi  hollarida  baxshichilikka  qiziqish 

bolalik chog‘laridan boshlanganligi, bobolari yoki qishloq baxshilaridan terma 

va  dostonlarni  yod  olganliklari,  dutor,  doʻmbira,  qoʻbuz  kabi  musiqa 

asboblarini  chalishga  ishtiyoqmand  boʻlganliklarini  ta’kidlab  oʻtgan. Yillar 

davomida shogird tushib, toʻy-tantanalarda, sayllarda, uzoq qish kechalarida 

ustoz baxshilaridan ta’lim olgan.  

Ustoz  baxshi  shogirdini  baxshi  deya  xalqqa  tanitish  uchun  biron  sayl 

yoki toʻy-marosimda  shogirdi  nomini  ta’kidlab,  “Kuntug‘mish”  dostonini 

kuylashni buyurgan. Shogird  xatosiz,  musiqa  joʻrligida  yanglishmay,  mayin 

ovozda  kuylab  tomoshabinlarga  manzur  boʻlsa,  unga  oq  fotixa  berib,  baxshi 

deya  tanitgan.  Doston  kuylash  jarayonida  baxshining  kayfiyati  ham  muhim 

axamiyatga  ega.  Chunki  oʻta  a’lo  yoinki  oʻta  yomon  kayfiyatda  kuylangan 

doston baxshi tomonidan oʻzgarishga uchrab (ya’ni yangi obrazlar qoʻshilishi 

natijasida)  dostonning  yangi  variantini  yaratishi  mumkin.  Hech  bir  doston 

oʻzgarishga uchramay kuylanmaydi. Ya’ni har bir baxshi oʻzidan yangi obraz va 

voqealarni  qoʻshib,  dostonni  boyitib  boradi.  Shunisi  ajablanarliki,  doston 

yakuniga  yetmay  turib,  baxshilar  oʻz  ijrosini  tugatmaydi.  Professor  Hodi 

Zarifovning ta’kidlashicha, bulung‘urlik Amin baxshi “Alpomish” dostonini uch 

oy davomida tinglovchilarni sira zeriktirmay kuylagan ekan.  

Asrlaroshabaxshichilikmaktablariyuzagakeldi.  HozirgikundaBulung‘ur, 

Qoʻrg‘on,  Shahrisabz,  Qamay,  Sherobod,  Nurota,  JanubiyTojikiston,  Xorazm 

hamda  Qoraqalpoq  dostonchilik  maktablari  mavjud. Ushbu  baxshichilik 

maktablari  asoschilari  va  baxshilari  tomonidan  koʻpgina  sara  terma  va 

---

 

505 

dostonlar,  xalqimizning  urf-odat  va  marosimlarga  yog‘rilgan  madaniyati 

kuylangan va folklorshunoslar tomonidan yozib olingan.  

XIX  asr  oxiri  XX  asr  boshlarida  Samarqandda  uchta  —  Bulung‘ur, 

Qoʻrg‘on hamda Narpay baxshichilik maktablari mavjud edi. Bu maktablarda 

asosan  epik  san’at  rivojlangan  boʻlib,  ulardan  davrining  buyuk  ijodkorlari  – 

FozilYoʻldosh,  Ergash  Jumanbulbul  oʻg‘li,  Islom  shoir  Nazar  oʻg‘li yetishib 

chiqqanlar. Bulung‘ur maktabi vakillari asosan «Alpomish» kabi qahramonlik 

eposlarini  kuylashgan  boʻlsa,  Qoʻrg‘on  maktabida  asosiy  e’tibor  romantik 

dostonlarga qaratilgan. Bu maktab baxshilari ijro etgan dostonlarda arab va 

fors-tojik  adabiyotlaridagi  obrazlar,  oʻzbek  xalq  kitoblaridagi  syujetlar  ham 

uchraydi.  Bundan  anglashiladiki,  qoʻrg‘onlik  baxshilar  maktab  va  madrasa 

ta’limidanxabardorligi  va  ijro  etgan  terma  yoki  dostonlari  yozma  adabiyot 

ta’siriga  uchragandir.  Tabiiyki,  dostonlarning  mazmun-mohiyati  ta’sirida 

doston kuylash usullari ham turlicha boʻlgan. Jumladan, bulung‘urlik baxshilar 

asarni  oʻta  an’anaviy  va  arxaik  bir  tarzda  kuylashgan  boʻlsa,  qoʻrg‘onlik 

ijodkorlar  kuylash  usullarida  badiiy  rang-baranglik  va  poetik  jimjimadorlik 

yetakchi oʻrin tutgan. 

Shoʻx,  quvnoq,  koʻtarinki  ruhda  kuylangan  dostonlari  bilan  boshqa 

baxshichilik  maktablaridan  farqlanib  turuvchi  Shahrisabz  dostonchilik 

maktabi  kuylarining  yoqimliligi  bilan  folklorshunoslar  e’tiboriga  tushgan. 

Rajab shoirning shogirdi boʻlmish Abdulla Nurali oʻg‘li ijodi va repertuari bu 

maktabning  oʻlmas  merosi  hisoblanadi.  10  dan  ortiq  dostonlarni  oʻziga  xos 

tarzda kuylagan boʻlsa-da, afsuski ular qoʻlyozmalarda saqlanib qolmagan.  

Qamaylik dostonchilar orasida Abdukarim Juyruq, MullaHolnazar, Hidir 

shoir 

kabi 

mashhur 

kuychilar 

boʻlgan. 

Biroq 

ular 

ijro 

etgandostonlardannamunalar  toʻliq  yozib  olinmaganligi  sababli  ularning 

mahoratlariga  ta’rif  bermoqqa  ojizmiz.  Mulla  Xolnazar  yozdirib 

qoldirgan“Nuralining yoshligi” dostonining bir oʻzi Qamaylik baxshilarga xos 

badiiymahoratni  koʻrsatishdan  koʻra  diniy,  kitobiy  dostonlarga  xos 

xususiyatlarni  aks  ettiradi.Yana  shu  oʻrinda  qoʻshimcha  qilish  mumkinki, 

---

 

506 

qissaxon boʻlgan Bozor Omonov va Sa’dulla Tohirovlardan yozib olinib, nashr 

etilgan “Nuralining yoshligi” dostonininghar ikki varianti Qamay maktabining 

soʻnggi  badixagoʻy  baxshisi  Xazratqul  Xudoyberdiyevdan  yozib  olib  chop 

etilgan “Og‘a Yunusning olib qochilishi”dostonidan badiiylikda ustundir.  

Sherobod dostonchilik maktabi epos an’analariga rioya qilishda boshqa 

dostonchilik maktablaridan farq qiladi. Bundan tashqari dostonlarni kuylashda 

ma’lum  ma’noda  kitobiylikka  intilish  kuchli  ekanligini  koʻrishimiz  mumkin. 

Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlarining bir necha tumanlari, Tojikiston va 

Turkmanistonning  janubiy  hududlaridan  yetishib  chiqqan  baxshilarni  oʻz 

bag‘rida birlashtirgan Sherobod dostonchilik maktabi Qosimkoʻr, Mardonaqul 

Avliyoqul oʻg‘li, Eshqobil baxshi, Ahmad baxshi, Qodir Rahim oʻg‘li kabi oʻnlab 

baxshilarni yetishtirdi. “Oltin qovoq”, “Malla savdogar”, “Zayidqul”, “Ollanazar 

olchinbek”,  “Sherali”,  “Oychinor”,  “Kelinoy”  kabi  dostonlar  Oʻzbekistonning 

boshqa joylarida yashab ijod etgan baxshilar repertuarida uchramasligi bilan 

e’tiborni  tortadi.  Hozirgi  kunda  ushbu  dostonchilik  maktabi  an’analari 

Xushboq Mardonaqulov, Shoberdi Boltayev, Boborahim Mamatmurodov, Qora 

va Chori Umirovlar, Qahhor Qodir oʻg‘li, Abdunazar Poyonov kabi bir qancha 

baxshilar tomonidan davom ettirilmoqda.  

“Goʻroʻg‘li” turkumidagi dostonlarni 64 doston qilib kuylagan baxshilarni 

oʻz  bag‘rida  ulg‘aytirgan  Nurota  baxshichilik  maktabi  koʻhna  Navoiy 

ma’daniyatini  oʻzida  mujassam  etadi.  Qurbon  baxshi,  Ashur  baxshi,  Isirgap 

baxshi,  Bekmurod  Joʻraboy  oʻg‘li,  Saidmurod  Panoh  oʻg‘li,  Qurbon  Navruzov, 

Tursun She-rov,  Ma’mur  Ermatov,  Fayzi  Najmiddinov  kabi  oʻnlab  ijodkorlar 

shu maktabga mansub boʻlib,  Nurota,  Navoiy,  Tomdi,  Konimex,  Navbahor, 

G‘ijduvon,  Shofirkon  tumanlari  aholisiga  xizmat  qilganlar.  Bu  maktabning 

soʻnggi talantli vakillari Saidmurod Panoh oʻg‘li va Bekmurod Joʻraboy oʻg‘lidan 

"Alpomish",  "Odilxon",  "Kuntug‘mish"  ("Xolbeka"),  "Goʻroʻg‘lining  Qrimga 

borishi",  "Avazxon",  "Malikayi  ayyor"  ("Gulshanbogʻ")  kabi  dostonlar  yozib 

olingan  va  nashr  etilgan.  Bu  baxshilar  repertuarida  boshqa  hududlarda 

---

 

507 

tarqalmagan "Sormonxon", "Ahmadxon", "Choʻpon qiz", "Maston kampir" kabi 

dostonlar ham boʻlgan. Ammo afsuski ular oʻz vaqtida yozib olinmagan. 

Xorazm  dostonchilik  maktabi  haqida  alohida  toʻxtalib  oʻtmoq  lozim. 

Chunki  bu  maktab  baxshilari  tomonidan  kuylangan  dostonlar  oʻziga  xos 

xususiyatlarga ega boʻlib, Oʻzbekistonning boshqa hududlaridagi oʻzbek xalqi 

orasida tarqalgan dostonlardan mazmuni, uslubi, kompozitsiyasi, syujetlarning 

turfa  xilligi,  obraz  yaratish  prinsiplari  bilan  farqlanadi.  Xorazm  dostonchilik 

maktabi  repertuaridagi  dostonlar  og‘zaki  va  yozma  adabiyotning  uzviy 

bog‘liqligining yorqin namunasidir. 3-5 kishidan iborat ansambllar tomonidan 

ijro etiluvchi dostonlar tinglovchilarni qiziqtirmay qolmaydi.  

Baxshi dostonni dutor, tor yordamida kuylasa, ijro davomida g‘ijjakchi 

va bulamonchi unga joʻr boʻladi. Xarazm baxshilari repertuaridagi dostonlarda 

qahramonlarning  ichki  kechinmalarini  nazm  orqali,  sarguzashtlarini  nasr 

orqali  bayon  etish  tartiblashgan.  Shunisi  hayratlanarliki,  baxshilar 

tinglovchilar yig‘ilganidan soʻng, dostonni shundaylikcha boshlab yubormaydi. 

Avval, “Peshrav”, “Muxammasi ushshoq” kabi biron kuy chalib, soʻng didaktik 

xarakterdagi  qoʻshiq  kuylanadi.  Axamiyatli  jihati  shundaki,  Xorazm 

dostonchilik maktabi baxshilari dostonlarni ichki boʻg‘iz tovushda emas, ochiq 

ovozda  kuylaydilar.  Bola  baxshi,  Suvay  baxshi,  Jumanazar  baxshi,  Ahmad 

baxshi,  Matnazar  Jabbor  oʻg‘li,  Ollabergan  baxshilar  Xorazm  baxshichilik 

maktabining yirik namoyondalaridir. 

Yil sayin jannatmakon  diyorimizda  adabiyot,  xalq  ijodiyoti, 

folklorshunoslik  shu  bilan  bir  qatorda  baxshichilikka  ham  katta  e’tibor 

qaratilmoqda. Bu esa barcha ijod sohasi vakillarini yanada izlanishga, yanada 

koʻp va xoʻb ijod qilishga undaydi. 2019-yilda yurtimizda oʻtkazilgan “Xalqaro 

baxshichilik festivali” soʻzimizning dalilidir. Festivalda yigirmata mamlakatdan 

tashrif  buyurgan  ijodkorlar  orasida  birinchilikni  qoʻlga  kiritgan  ikki  moxir 

baxshilardan biri Abdunazar Poyonov Oʻzbekiston vakili ekanligi dillarda faxr 

tuyg‘usini uyg‘otadi. Har qanday ishda yoshga emas, tajriba, ilm va qobiliyatga 

ahamiyat qaratuvchi Oʻzbekistonimizda baxshilar orasida jonbozlik koʻrsatgan 

---

 

508 

eng  yosh  baxshi  Surxondaryolik  G‘olibjon  Oribovning  mahorati  tahsinga 

sazovordir.  

Har zamonning oʻz baxshisi boʻlgan. Qadimda faqatgina shoh saroyida 

boʻlib, hurkmdorning koʻnglini ovlash uchun doston kuylagan “baxshilar” ham, 

yoinki  xalq  orasida  boʻlib  xalq  dardini  tarannum  etgan  asl  baxshilar  ham 

boʻlgan. Bugungi kun baxshilari yurt oʻg‘lonlarini “Alpomish” kabi mardlikka, 

suluv qizlarni “Orzigul” kabi adolat yoʻlida kurashuvchanlikka yetaklovchi chin 

ma’nodagi baxshilardir. Ularning hayot yoʻllari va tinimsiz mehnatlari nafaqat 

baxshi  boʻlish  ishtiyoqidagi  jajji  qalblar,  yosh  oʻquvchilar,  folklorshunoslar 

balki har bir oʻzbek farzandi uchun ibratdir.