Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Eng aqlli jonivor  

Dunyoda  eng  aqlli  jonivor  –  baliq!  Birinchidan,  soqov!  Ikkinchidan, 

muttasil dumini likillatadi! (E. Vohidov)  

1-individual  assotsiatsiya.  Shunday  beozor  jonivorning  ham  ayblari 

anchagina  ekan-ku!  Agar  u  mulozim  boʻlsa  u-u-z-oo-qqa  boradi.  Ne-ne 

hukmdorlar kelib ketishi mumkin, lekin u oʻzgarmaydi. Darvoqe, bunday tabiatli 

“jonivor”lar aksariyat hukmdorlarga yoqqan.  

2-individual  assotsiatsiya.  Har  bir  odamning  boshiga  balo  oʻz  tilidan 

keladi. Doimo samimiy boʻlish esa kutilmagan balodan saqlaydi.  

---

 

45 

Ushbu  individual  assotsiatsiyalar  bir  matnning  ikki  xil  bayonidir. 

Ikkinchi nutq erkak kishi jinsiga oid boʻlib, qisqaligi bilan farqlanadi va ijobiylik 

ma’nosiga  ega.  Ya’ni  soqovlik  koʻp  holatlarda  foyda  keltirilishi  ta’kidlanadi, 

hatto salbiy ma’noga ega boʻlgan likillatadi soʻzi ham ijobiy boʻlgan samimiylik 

bilan izohlanadi. Birinchi nutq ayol jinsiga mansub boʻlib, unda likillatadi soʻzi 

kommunikativ mazmunning salbiy ma’noga ega ekanligiga asoslanadi. Demak, 

nutqda  yashiringan  informativ  mazmun  quyidagicha:  baliqning  soqovligi, 

umuman  hech  narsaga  e’tiroz  bildirmasligini,  muttasil  dumini  likillatishi 

xushomadgoʻyligini  bildiradi.  Demak,  eng  aqlli  degan  ta’rif  ham  majoziy 

ma’noga ega.  

Ma’lumki, tildagi ma’noli birliklar semantikasi, tabiiy ravishda, yondosh 

ma’nolar  (yaqin,  zid,  oʻxshash  ma’nolar)  orqali  ochib  beriladi.  Masalan,  oq 

leksemasining ma’nosiga qora leksemasining ma’nosi asosida aniqlik kiritiladi. 

Bu  jarayonda  til  birligining  assotsiativ  ma’nosi  muhim  oʻrin  tutadi. 

Leksemaning  assotsiativ  ma’nosi  leksik  ma’no  kabi  soʻz  orqali  reallashadi, 

biroq leksik ma’no leksemada oʻz ifodasini topsa, assotsiativ ma’no til egalari 

lisoniy  ongida  muayyan  leksik  birlik  bilan  bogʻliq  tarzda  shakllanadi. 

Assotsiativ  ma’no  leksemaning  nafaqat  semantik  jihati,  grammatik  shakli, 

intonatsion xususiyati, soʻz yasalish strukturasi, uslubiy, dialektal belgisi kabi 

lingvistik omillar, balki ekstralingvistik omillar asosida ham hosil boʻladi.  

A. Zalevskayaning fikricha, assotsiativ ma’no tushunchasi oʻziga xos ichki 

strukturani,  insonda  nutq  va  tafakkur  orqali  oʻrnashuvchi  aloqa  va 

munosabatlarning tub modellarini aniqlash jarayonida shakllanadi, “kognitiv 

tuzilma”lar  asosida  assotsiativ  ma’no  tushunchasi  yotadi  va  uni  faqat 

soʻzlarning assotsiativ aloqasi tahlili orqali aniqlash mumkin boʻladi [11. 25-

bet] 

Stimul soʻz (eshitilishi yoki oʻqilishi bilan xotirada boshqa birliklarning 

yodga  tushishiga  turtki  beruvchi  soʻz)  +  javob  reaksiyasi  (eshitilgan  yoki 

oʻqilgan soʻzga javob reaksiyasi sifatida inson xotirasida gavdalanadigan birlik, 

---

 

46 

assotsiat)  modelidagi  assotsiativ  struktura  muayyan  vaziyat  ifodasi  uchun 

xizmat qila oladi.  

Ushbu  badiiy  matnning  stimul  soʻzi  ikkita:  soqov,  likillatadi. Yana bir 

necha individual assotsiatsiyalarini koʻrib chiqaylik.  

1. Dunyoda jonivorlarning juda koʻp turi mavjud. Bular orasida baliq juda 

bebaho  jonivor.  Uning  zarari  yoʻq.  U  odamga  qandaydir  ruh  bagʻishlaydi, 

charchogʻini chiqaradi.  

2.  Soqovligi  uchun  kerakli,  keraksiz  joyda  nooʻrin  gapirib  qoʻymaydi, 

bekorchi  safsatalar  sotmaydi.  Dumini  muttasil  likillatishi  serharakat  va 

mehnatkash ekanligi, bundan tashqari sezgir, sergʻayratligi nazarda tutiladi. 

3. Har doim gap qaytarmay “xoʻp” deydigan, doimo oʻzidan ustun boʻlgan 

insonlar xizmatida shay turuvchi inson deb atash mumkin. Bunday insonlarni har 

doim ham ijobiy baholash mumkinmi?  

4. Baliqning soqovligi aqlli insonlarning kam gap boʻlishi kerakligini (ilmi 

chuqur boʻlgan inson kam gapiradi, u koʻp tinglaydi), muttasil dumini harakatga 

keltirishi  aqlli  insonlarning  doimo  mehnat  bilan  shugʻullanishini  (qalbing 

Allohda, qoʻling mehnatda boʻlsin) bildiradi.  

Yuqoridagi  misollardan  faqat  toʻrtinchi  individual  assotsiatsiya  erkak 

jinsiga mansubdir.  

Ushbu  badiiy  matnning  toʻqqiz  xil  individual  assotsiatsiyasini  (toʻrtta 

erkak va beshta ayol kishi) tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarga keldik: