Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words: 9-class textbook of literature, khajaz, radjaz, rhyme.  

 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

866 

Sharq  xalqlari  adabiyoti,  jumladan,  o‘zbek  mumtoz  va  qisman  hozirgi 

zamon  adabiyotida  qo‘llanib  kelinayotgan  maxsus  vazn  Aruz  tizimi 

hisoblanadi.  Bu  adabiyot  darsliklarida  ushbu  vazn  tahliliga  bag‘ishlangan 

qismlar  mavjud.  Jumladan,  9-sinf  “Adabiyot”  darsligida  ham  mumtoz 

adabiyotimiz namunalaridan berilgan bo‘lib, ular aruz tizimining mutaqorib, 

ramal,  hazaj,  rajaz  bahrlarida  bitilgan.  9-sinf  “Adabiyot”  darsligida  dastlab 

Muhammad  Rizo  Ogahiyning  aruz  vaznida  yozilgan  “Navro‘z”  radifli  g‘azali 

keltiriladi.  Bu  g‘azal  hajman  9  bayt,  18  misrani  tashkil  qiladi.  Ogahiyning 

“Navro‘z”  radifli  g‘azali  tabiat  lirikasining  go‘zal  namunasi  sanaladi.  Shoir 

she’rda tashxis san’atidan foydalangan holda bahoriy kayfiyatni madh etadi. 

G‘azal quyidagi matla’ bayt bilan boshlanadi: 

 

Baland aylab quyoshga poya

1

 navro‘z, 

Ko‘tardi yer yuzidan soya navro‘z [5, 99]  

 

Ogahiyning

  “

Navro‘z”  radifli

  g‘azali  she’riyatimizda  keng  qo‘llanilgan 

hazaji musaddasi mahzuf vaznida yozilgan bo‘lib, uning ruknlari va taqti’i: 

 

mafoiylun mafoiylun fauvlun  

 V – – –    V – – –    V – – 

 

tarzidadir. 

Navro‘z radifi esa misra oxirida takrorlanib keladi. 

She’rda 

vaznni  saqlash  uchun  birinchi  misradagi  “baland  aylab”  so‘zlarini  qo‘shib 

talaffuz qilish lozim. Shunda hazaji musaddasi mahzuf o‘lchovi qonuniyatiga 

mos tushadi.

 Umuman, “hazaji musaddasi  mahzuf vazni qo‘llanilish jihatdan 

epik poeziyada yetakchi o‘rinni egallaydi. XIX asrgacha bo‘lgan epik poeziyada 

mazkur  vazn,  asosan,  ishqiy  mavzudagi  dostonlarda  istifoda  etildi. 

Xorazmiyning  “Muhabbatnoma”si  va  umuman  barcha  nomalar,  Sayfi 

Saroyining  “Suhayl  va  Guldursun”,  Qutbning  “Xusrav  va  Shirin”,  Haydar 

                                                           

1

 Poya – qadr, daraja, bosqich. 

---

 

867 

Xorazmiyning  “Gul  va  Navro‘z”,  Sayyid  Qosimiyning  “Ilohiynoma”  va 

“Haqiqatnoma”  hamda  Аlisher  Navoiy  “Farhod  va  Shirin”  dostonlarining 

mazkur vaznda bitilganligi fikrimizni isbotlaydi” [4, 100]. 

Shoirning “Bo‘lsun” radifli g‘azali ham 

hazaji musaddasi mahzuf vaznida 

yaratilgan. Tahlil jarayonida ushbu g‘azal baytlari orasida yuqorida keltirilgan 

she’rdan farqli ravishda hazaji musaddasi maqsur o‘lchovida bitilgan misralar 

ham uchrashiga guvohi bo‘ldik. Quyida baytni keltiramiz: