Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

 

 

 

 

 

 

---

 

856 

 

ID-020-30-M019 

Quvonchbek Xoltoʻrayev 

Oʻzbek tili fakulteti 1-kurs talabasi 

 

OʻZGA TILLI GURUH OʻQUVCHILARINI ASAR 

QAHRAMONLARINING PSIXOLOGIK QIYOFASI TAHLILIGA 

OʻRGATISH 

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada oʻzga tilli guruh oʻquvchilariga asar qahramonlarning 

psixologik qiyofasi tahliliga oʻrgatish usullari yoritilgan. Maqolada rus adibi Anton Pavlovich 

Chexovning  “Garov”  hikoyasi  tahlil  qilingan.  Tahlil  davomida  Chexovning  hikoya 

qahramonlarning psixologiyasini ham chuqur bilishiga alohida e’tibor berilgan.  

Kalit soʻzlar: Fikr, psixologik qiyofa, munozara, garov, mulohazalar. 

Annotation. This article describes teaching methods for analyzing the psychological 

portrait of heroes for students of foreign-language groups. In this article analyzed the story 

"Deposit"  has  written  by  Auton  Pavlov  Chekhov.  During  the  analyzed  pay  attention  to 

psixoliguistical position of heroes 

Keywords: Opinion, pisixological appearance, discussion, deposit, reflection. 

 

 

Oʻzga  tilli  guruh  oʻquvchilariga  qahramonlarning  psixologik  qiyofasi 

tahliliga oʻrgatishda hikoya janridan foydalanish ancha tajribaga ega ettiradi. 

Bugungi kunda asrlar adavomida sayqal topgan adabiy merosdan bahramand 

boʻlish  ahamiyati  yanada  kuchaymoqda.  Oʻzga  tilli  guruhlarda  adabiy  ta`lim 

boʻyicha adabiyotdan saboq berishda oʻqituvchi mahoratli, adabiyotsevarman 

boʻlishi  talab  qilinadi.  Hikoyada  qahramonlarning  tashqi  va  ichki  qiyofasini 

tahlil qilish, oʻquvchi bilimida sezgirlikni, adabiy uquvni shakllantiradi. Nafaqat 

rus  adabiyoti,  balki,  jahon  adabiyotida  hikoyachilik  janr  rivojiga  katta  hissa 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

857 

qoʻshgan  yozuvchi  Anton  Pavlovich  Chexov  ijodi  misolida  qahramonlarning 

psixologik qiyofasini tahlil qilishga harakat qilamiz. 

Rus  adibi  A.P.Chexov  dunyo  hikoyachiligiga  katta  hissa  qoʻshgan 

ijodkorlardan biri sanaladi. Uning hikoyalari qisqaligi, real hayotiy voqealarga 

asoslangan, shuningdek, oʻziga xos badiiy uslubi bilan ajralib turadi. A.P.Chexov 

oʻz  hikoyalarida  ulkan  tarixiy,  yoki  favqulotda  jahonshumul  hodisalarni 

qalamga  olmaydi.  Balki  oddiy  rus  odamlari  qatnashgan,  bir  tomondan  juda 

sodda koʻringan voqealarni qiziqarli bayon qiladi; unga mahorat bilan badiiy 

boʻyoq beradi.  

Chexovning “Garov” hikoyasi real voqealarga asoslangan. Bu hikoya juda 

ham  teran  ma’noga  ega  hikoya  boʻlib,  unda  quyidagi  voqealar  aks  etgan  va 

shunday boshlanadi: 

“Bankir  xonada  u  yoqdan  bu  yoqqa  yurar  va  chuqur  oʻyga  tolgan  edi. 

Favqulotda xayoliga oʻn besh yil oldin boʻlib oʻtgan bazm yodiga tushdi. Birdan 

butun  tanasi  muzlab  ketgandek  boʻldi.  Shu  bazmda  olimlar,  muxbirlar  va 

huquqshunoslar  yigʻilishgan  edi.  U  yerda  shunday  bahs  ketar  edi.  Ya’ni 

mamlakatda  oʻlim  jazosini  bekor  qilish  toʻgʻrisida  edi.  Shunda  davradagilar 

oʻlim  jazosini  umrbod  qamoq  jazosi  bilan  almashtirish  haqida  fikrni  ilgari 

surishadilar  va  shu  taxlit  bahs  boshlanib  ketadi.  Kimdir  oʻlim  jazosi  bu 

xristianlarga  toʻgri  kelmaydi  desa,  yana  kimdir  bu  fikrga  qarshi  chiqardi. 

Shunda uy egasi, ya’ni bankir oʻz fikrini bildirib oʻtdi. Menimcha, dedi u – oʻlim 

jazosi ma’qul chunki odam umrini zulukdek sugʻurib oluvchi qamoqdan oʻlim 

afzalligini ta’kidlab oʻtdi. Shunda Bankirning fikrga bir yigirma besh yoshdagi 

huquqshunos qarshi chiqadi, bu ikki jazo turini farqlab beradi. Shu onda ular 

oʻrtasida tushunmovchilik kelib chiqadi va natijada garov bogʻlanadi”. [2. 201-

bet].  

 Garov  shartlari  shunday  edi:  huquqshunos  oʻn  besh  yil  muddatga 

qamoqda oʻtirishi va buning evaziga bankir agar garovda yutqazib qoʻyadign 

boʻlsa, ikki million rubl berishi kerak edi. Oʻn besh yil davomida huquqshunos 

deyarli  yuzdan  ortiq  asarlar  bilan  tanishib  chiqadi.  U  nafaqat  oʻqib  mutolaa 

---

 

858 

qiladi balki oʻzi ham bir nechta asarlar yozadi. Turli xildagi asarlarni oʻqib ular 

bilan tanishib chiqadi: masalan tibbiyot, tarix, falsafa, hattoki dinga oid eng oliy 

kitoblarni ham oʻqib chiqadi. Huquqshunos nazarida hayotning asl ma’nosi bu 

yaxshi taom, boylik, issiq toʻshak emasligi aslida barcha maqtab, madh etadigan 

jamiyki  narsalar  butunlay  oʻzgachaligini  tushunib  yetadi.  Asar  soʻngida 

bankirning  garov  bogʻlab  xato  ish  qilganligini  yosh  huquqhunos  oʻzining 

soʻnggi maktubi bilan isbotlab beradi. Hattoki bankir juda ham koʻp miqdorda 

pul  mablagʻi  yutqazib  qoʻyganida  ham  bu qadar  afsuslanmaganligini  Chexov 

ustalik bilan oʻzining “Garov” hikoyasida mohir rassom kabi turfa xil ranglar 

orqali  yorqin  ifodalab  bergan.  A.P.Cheovning  ushbu  “Garov”  hikoyasi  inson 

umri, erkin hayot, mutolaa, kitobning foydasi, olingan ilmning hayotga tatbigʻi, 

kamolotning darajasi va boshqa hayotiy masalalar haqida fikirlashga undaydi. 

Ayni  damda,  hikoya  mazmuni,  bankir  va  huquqshunosning  qilmishlariga 

sharqona  odob-axloq  mezonlari  bilan  qaralganda,  ikki  dunyo  saodati  degan 

tushuncha oʻrtaga qalqib chiqadi. Bir qarashda, mahbus oʻz-oʻzini tarbiyalagan, 

komillikka erishgan va ruhan tozalangan inson sifatida namoyon boʻladi. Biroq 

inson zoti bu duyoni deb u dunyoni esdan chiqarmasligi hamda u dunyoni deb 

bu dunyodan voz kechmasligi lozim, hikoya shunday muhim hayotiy masalada 

ham ogohlikka chorlaydi. Umr yelga sovurilmasligi kerak. Shu ma’noda hikoya 

nooʻrin bahs-munozaraning oqibati, xususan, garov ikki inson taqdirini boshqa 

oʻzanga  solganligi  haqida  saboq  beradigan  realitik  hikoyalar  sirasiga  kiradi. 

Ana shu mohiyatni oʻquvchilar ongiga toʻg`ri singdirish kerak. 

Adibning mashhur hikoyalaridan biri boʻlgan “Garov” hijoyasi bankir va 

yosh  huquqshunosning  qatl  hukmi  bilan  qamoq  jazosi  borasidagi  oʻzaro 

ziddiyatlar asosiga qurilgan.  Hikoyada hayotning mazmuni,  yoshlik faslining 

qadri, mol-dunyoning nimaga zarurligiga urgʻu beriladi… hayot hamma vaqt 

goʻzal, anyiqsa, saodatli va fayzli umr har qanday odamning orzusidir. Bunday 

hayot tarzi uchun faqat cheksiz boylikning oʻzigina yetarli emas. Bunday umr 

uchun  dunyoning  hamma  turdagi  kerakli-keraksiz  minglab  kitoblarni  oʻqish 

ham kamlik qiladi. Muhimi – uqish. Oʻqilgan kitoblar ijtimoiy hayot va inson 

---

 

859 

umri bilan bogʻlanishi, har qanday odamni kamolot choʻqqisiga olib chiqishi, 

shuningdek, umr mazmunini teran anglashga yordam berishi lozim. Aks holda, 

bunday  ta’lim  va  tahsil  hayotdan  uzilgan  boʻladi.  Shu  ma’noda  hikoyadagi 

bayonga  koʻra  bankirni  hamisha  boylikdan  ajralib  qolish  xavfi  ta’qib  qiladi. 

Garov  oʻynashning  oʻzi  be’manilik  emasmi?  Asar  boshidayoq  bankirni  mana 

shu savol oʻz iskanjasiga olib uni qiynoqqa soladi. Bu narsa kamina tomonidan 

badavlat  kishining  shunchaki  toʻqlikka  shoʻxligi  boʻlsa,  huquqshunos 

tomonidan  –  pulga  oʻchlik,  boylikka  hirs  qoʻyish,  bu  yogʻi  kundek  ravshan, 

tamom-vassalom….”,  deb  mulohaza  yuritadi.  Oradan  yillar  oʻtgan  sari  uning 

boyliklari kamayib,  hatto  qarzga  botadi.  Shunda  oʻz  boyliklari,  xususan,  ikki 

million  pulni  asrab  qolish  uchun  qamoqda  umrini  hazondek  oʻztkazgan 

huquqshunosni  qatl  etishni  niyat  qiladi.  “Har  holda,  yashamoq-  oʻlimdan 

afzalroq”, degan fikirni isbotlash va garovga qoyilgan pul uchun oʻzini oʻn besh 

yillik hibsga mahkum etgan yosh huquqshunos qirq yoshga yetganida hayot 

mazmunni  oʻzicha,  oʻz  qarichi  bilan  oʻlchab  koʻradi.  Ma’lum  bir  xulosalarga 

keladi. Shu xulosalarni mahbus qogʻozga tushiradi. Bankir qamoqxonaga kirib, 

ozib-toʻzi qolgan va pinakka ketgan mahbus yonida shu maktubni koʻradi. Bu 

mulohazalari  davomida  bir  necha  marta  kitoblarni  tilga  olib  “Endi  kamina 

oʻzimni  sizlarning  barchangizdan  har  jihatdan  komil  va  yetuk  ekanligimga 

ishonch hosil qilmoqdaman” …,deb ta’kidlaydi. [2. 203-bet]. 

Hikoyada bankirning psixologik qiyofasi quyidagicha tasvirlanadi: umri 

davomida  boylik  orttirgan  shaxs.  Juda  ham  qiziqqon,  sabrsiz  kishi.  Koʻp 

oʻylashga hojat yoʻq deya hisoblaydi, bu soʻzlar uning shioriga aylangan desam 

adashmagan  boʻlaman.  Sababi  shundaki  garovni  ham  oqibatini  oʻylab 

oʻtirmasdan  oʻynashga  qaror  qiladi.  U  xudbin  va  xasis  kishi  timsolida 

tasvirlangan.  Asar  boshida  garov  bogʻlashdan  oldin  puli  qanchaligini  ham 

oʻylab koʻrmaydi. Asar nihoyasiga yetganida esa oʻzing kimdan qancha qarzi 

bor yoki yoʻqligi haqida oʻylaydi va hatto garovda yutqazib qoʻymaslik uchun 

huquqshunosni oʻldirmoqchi ham boʻladi.  

---

 

860 

Huquqshunosning  psixologik  qiyofasi  quyidagicha  tasvirlanadi:  garov 

bogʻlab qamoqqa tushib qolishidan oldin hamma qatori adolatpesha, oʻzini haq 

deb biluvchi, oʻz soʻzidan qaytmaydigʻan, bir soʻzli qahramon. Yana bir jihati 

shundaki, u zamon talabiga koʻra yetarlicha bilim va malakaga ega edi. Huquqiy 

masalalar borasida istalgan shaxs bilan munozara qila olardi. Shu sababli ham 

koʻp yillar davomida qamoqxonada xizmat qiladi.