Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words: Children’s folklore, alla, fairy-tale, tongue-twister, riddle, folklore. 

 

 

Ma’lumki, har bir xalq oʻzining adabiy merosi, ya’ni xalq og‘zaki ijodiga 

ega va u oʻsha  xalqning  urf-odatlari,  an’analari,  qadriyatlari  hamda  adabiy 

muhiti  nechog‘lik  goʻzal,  ma’naviyati  yuksak  ekanligini  koʻrsatib  beruvchi 

adabiy turlardan biri hisoblanadi. Masalan, doston, ertak, qoʻshiq, maqol, matal, 

topishmoq, askiya, mif, bolalar folklori va hokazo. 

Bu janrlarning har biri oʻzining  alohida  oʻrniga ega boʻlib,  u  xalq 

ma’naviyatini  yuksaltirishda  munosib  ahamiyat  kasb  etadi.  Ular  orasida 

bevosita  farzandlar  ma’naviyatiga  daxldori  hisoblangan  bir  janr  borki,  u 

jismoniy  tarbiyaga  uyg‘unligi  bilan  ham  doimo  e’tiborli  boʻlib kelgan. Bu – 

bolalar folklori. Xoʻsh,  uning  ma’naviy  va  jismoniy  boʻlinishlarini  qay 

yoʻnalishlar  farqlab  turadi.  Masalan,  allayu  ertaklar  bolalarning  ma’naviy 

dunyosini boyitsa, bekinmachoq, chillak, varrak uchirish kabi oʻyinlar ularning 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

669 

jismonan  chiniqishlariga  sabab  boʻlgan.  Qolaversa,  ular  yosh  avlodning  xalq 

rasm-rusumlari va og‘zaki ijodi og‘ushida ulg‘ayishlariga ham munosib hissa 

qoʻshgan. Buni juda yaxshi tushungan ota-bobolarimiz esa ularni hatto zamon 

pedagogikasi talablari asosida asarlar shakliga keltirib nashr etishgan. Xususan, 

bolalar  uchun  yaratilgan  bunday  asarlarning  tili  sodda,  mazmuni  esa  esda 

qolarli  boʻlishiga  alohida  e’tibor  qaratishgan.  Shuningdek,  mazkur  kitoblar, 

albatta, tarbiyaga ahamiyat qaratgani holda, bolalarda xalqiga, vatani, qadriyati 

va ajdodlariga nisbatan hurmat ruhini shakllantirish uchun ham xizmat qilgan. 

Bolalar  xalq  og‘zaki  ijodining  pedagogika  bilan  bog‘lanishi  alladan 

boshlanadi.  Bu  bejizga  emas,  chunki  bola  tug‘ilgan  zahoti  unga  mehr  bilan 

aytiladigan qoʻshiq alla boʻlib, moʻjizakor hisoblangan ushbu nolalar chaqaloq 

ruhiga  imon,  vataniga  muhabbat,  xalqiga  hurmat,  oʻzi  tug‘ilgan  oilaga  izzat 

boʻlib  quyilishi  barobarida  unga  nisbatan  cheksiz  mehr  tuyg‘usini  ham 

ifodalagan. Shu bois ham u uzoq oʻtmishdan to bugunga qadar onalar tilidan 

tushmaydi. 

 Onasining erkasi, 

 Uxlab qolsin, alla-yo. 

 Boʻlsin inson sarasi, 

 Obroʻ olsin, alla-yo, alla. 

Yuqorida  keltirilgan  alla  parchasiga  e’tibor  qilsak,  unda  onaning 

farzandiga  boʻlgan  yuksak  mehri,  orzu-umidlarini  va  hatto  chaqalog‘ining 

kelajagini  bashorat  qilishigacha  anglashimiz  mumkin.  Ona  mehri,  ona  dardi, 

onaning  orzu-umidlari  jo  boʻlgan  shu  ikki  qator  satr  goʻdak  kamolotida 

qanchalik  ahamiyatli  ekanligini  hamisha  e’tiborga  olmog‘imiz  darkor.  Zero, 

bugungi  kunda  momolarimizdan  meros  boʻlib  qolgan  ilohiy  qoʻshiq 

hisoblanmish alla aytish an’anasi asta-sekin yoʻqolib bormoqda. Bu esa afsuski, 

xalq  og‘zaki  ijodining  eng  muhim  turlaridan  birini  yoʻqolib  ketishiga  sabab 

boʻlishi mumkin.  

Shuningdek,  internet  manbaasi  arxiv.uzda  alla  haqida  qiziqarli 

ma’lumotlar berilgan. Ya’ni unda ta’kidlanishicha, “alla” soʻzi L.Z.Budakovning 

---

 

670 

“Turk-tatar soʻzlarining qiyosiy lug‘atida” (1869) “alla” soʻzining chig‘atoycha 

ekanligini  ta’kidlagan  va  u  dastlab  “allala”  shaklida  boʻlib,  boshning  orqasi, 

ya’ni ensani anglatishi qayd etilgan. Chaqaloq esa beshikka, belanchakka faqat 

bosh  orqasi  –  allasi  bilan  chalqanchasiga  yotqiziladi  va  chaqaloq  huddi  shu 

holatda orom oladi. Aynan shu vazifasidan kelib chiqib, bola nutqida allala soʻzi 

alla shakliga oʻzgargan va uyquga chorlovchilik mohiyatini kasb etgan ekan. 

Shu tariqa “alla” soʻzi bolani allalab-ovutib, avaylab uxlatishni anglata borgan.  

Bolalar  folklorining  yana  bir  janri  bu  ertaklardir.  Zero  ertaklar, 

mittivoylar  dunyoqarashi  va  tasavvurini  boyitishda  nihoyatda  zarur  vosita 

hisoblanadi. Ertakning muhim xususiyatlaridan biri uning hamisha xalq hayoti, 

kurashi,  tarixi,  ruhiy  olami,  dunyoqarashi,  urf-odatlari  bilan  chambarchas 

bog‘lanishi,  insonlarga  axloqiy  va  ma’naviy  yoʻldosh  boʻlib  kelishidadir. 

Kattalar  folkloridan  syujeti  va  tildagi  soddaligi  bilan  ajralib  turadigan  bu 

janrning  matnlari  ham  hajman  qisqa  boʻladi.  Unda  ishtirok  etadigan 

qahramonlar  –  obrazlar  esa  koʻpincha  hayvonlardan  tashkil  topadi.  Ular 

bolalarni ovutish, ayrim yovvoyi va uy hayvonlari, qushlar haqida ma’lumot 

berish, bolajonlarning nutqini oʻstirish, uxlashdan oldin tinch-sokin kayfiyatni 

hosil  qilishga  qaratilgani  bilan  ham  ahamiyatlidir.  Chunki  bu  orqali  bolada 

ezgulikka  intilish  shakllanadi.  Bundan  tashqari,  ular  koʻp  jihatdan  xalq 

pedagogikasi  tamoyillari  aks  etgan  badiiy  soʻz  namunasi  ham  hisoblanadi. 

Shuningdek,  ertaklar  bir  qator  maqsadlarni  ham  nazarda  tutadi.  Oʻtmishda 

yaratilgan  ertaklarda  xalqchillik  kurashi  oʻzining  haqqoniy  badiiy  ifodasini 

topgan deb ayta olamiz. Ularda xalqning kelajakka boʻlgan ishonchi, adolatning 

adolatsizlik ustidan g‘alabasi, yorug‘likning zulmatni yengishi, ozod va baxtiyor 

hayotga erishish g‘oyalari yorqin obrazlar orqali tasvirlangan. Xalq ertaklarida 

el-yurtni koʻz qorachig‘iday avaylab saqlovchi ajoyib qahramonlar ulug‘lanadi, 

ayollarning  haq-huquqlari  himoya  qilinadi,  kishilar  xarakteridagi  yaramas 

odatlar, noma’qul illatlar tanqid ostiga olinadi, mardlik, epchillik, dovyuraklik, 

mehnatsevarlik, halollik, vafodorlik, saxiylik g‘oyalari ulug‘lanadi. 

---

 

671 

Yana  bir  ijod  namunasi  bu  -  bolalar  qoʻshiqlaridir.  Ular  koʻpincha 

mavsumiy  xususiyatlarga  ega  boʻlib,  odatda  qoʻl-oyoq  harakatlari  bilan  ijro 

etiladi. Oʻyinlar ham, qoʻshiqlar ham bolalarning aqliy va jismoniy kamolotga 

yetishiga yordam beradi, ularda zavq uygʻotadi. “Boychechak”, “Oftob chiqdi 

olamga”,  “Oq  terakmi  koʻk terak?”,“Chittigul”,  “Laylak  keldi,  yoz  boʻldi”, 

“Yomg‘ir  yog‘aloq”  kabi  oʻnlab  qoʻshiqlar  koʻproq  yil  fasllariga,  qush  va 

hayvonlarga bag‘ishlangan boʻlib, bahor kelishi, yomgʻir yogʻishi, quyoshning 

olamni  isitishi,  ilk  chechak,  birinchi  qor  kabi  fasl  va  tabiat  hodisalari  bilan 

bogʻliq.  Shuningdek,  qoʻshiqlarda  kuylanayotgan  obrazga  nisbatan 

munosabatlar oʻz badiiy ifodasini topadi. 

Tez aytishlar esa bolalar folklori tarkibiga nisbatan keyin qoʻshilgan janr 

hisoblanadi  va  ular  bolalarning  ayrim  tovushlarni  talaffuz  qilishdagi 

kamchiliklarini  yoʻqotishiga  yordam  beradi.  Tez  aytishni  qayta-qayta  mashq 

qildirish, berilgan matnni osongina diliga, tiliga jo qilibgina qolmay, tinimsiz 

takrorlash  natijasida  bolaning  nutqi  chiqadi,  tili  ravon  boʻladi.  Tez  aytish 

bolaning  tilini  ravon,  burro  qilishdan  tashqari,  aqliga  –  aql  qoʻshadi,  ongini 

rivojlantiradi,  xotirasini  mustahkamlaydi,  ota-onasiga,  el-yurtiga,  oʻzini 

qurshab  olgan  olamga  nisbatan  mehr-muhabbatini  oshiradi.  Bu  esa  bolalar 

folklorining  farzand  tarbiyasida,  bolajonlarning komil inson boʻlib 

ulg‘ayishidagi yana bir ahamiyatli tomonidir. 

Shuningdek, bolalar folkloridagi topishmoqlarning ham ijodkori xaqldir. 

Topishmoq oʻz ichiga borliqdagi hamma narsa va hodisalarni, ularning turli-

tuman koʻrinishlarini qamrab oladi. Osmon, koʻk, quyosh, oy, yulduzlar, tabiat 

hodisalari,  odam  va  uning  a’zolari,  hayvonot  dunyosi,  qushlar,  hashoratlar, 

daraxt, har turli oʻsimliklar, meva, sabzovotlar, uy-roʻzg‘or buyumlari, mehnat 

qurollari, umuman, hamma narsalar haqida koʻplab topishmoqlar yaratilgan. 

Topishmoqlar  kichkintoylarning  fikrlash  qobiliyatini  oʻstirishga,  ularni 

muayyan  bir  fikrni  badiiy  tusda  ifodalashga  va  ziyraklikka,  topqirlikka 

oʻrgatadi. 

---

 

672 

Shunday  qilib,  bolalar  folklori  namunalari  xalqimizning  oʻz  farzandi 

tarbiyasiga,  binobarin,  xalqi,  yurti  kelajagiga  oʻta  mas’uliyat  bilan 

yondashganini va qanchalar e’tibor bilan qaraganini koʻrsatadi. Bu e’tibor esa 

oʻz navbatida ajdodlar xotirasiga ham hurmat tuyg‘usining kuchayishiga sabab 

boʻlgan. Bu an’analar, ayniqsa, mustaqillik yillarida yanada keng ommalashdi. 

Binobarin, ular ma’naviy merosimizning nodir durdonalari sifatida yana asrlar 

osha davom etaveradi. Bunga esa barchamiz birdek hissa qoʻshmog‘imiz kerak!