606
yilda Hindistonda yaratilgan boʻlib, muallif bu asarni yaratishda fors – tojik va
arab tilidagi yuzga yaqin manbadan foydalangan, hind adabiyotidan
bahramand boʻlgan. Manbalar orasida Abu Rayhon Beruniyning “Al – osor al –
boqiya ani –l – qurun al – holiya” , “Kitob ul – hind” asarlarini , “Dastur ul –
vuzaro”, “Tarixi Turkiston”, “Havossi ashyo”, “Tarixi Tabariy”, “Qobusnoma”
asarlarini koʻrish mumkin [5, 207] Yuzga yaqin manbalardan ijodiy foydalanish
asosida yaratilgan “Javome ul – hikoyot” keyingi mulliflar uchun ajoyib –u
g‘aroyibotlarga toʻla hikoya va rivoyatlarning boy manbayi sifatida xizmat qildi.
Ayniqsa, asarning toʻrtinchi qismida keltirilgan “Dar bayoni ahvoli sodir va
ajoyibi bihor va bilad va taboei hayvonot” (“Sodir boʻlgan ahvol va dengiz va
shaharlar ajoyibliklari va hayvonlar tabiati bayonida” ) bobi xilma – xil
mavzudagi ajoyib va g‘aroyib hikoyalarni oʻzida mujassamlashtirgani, yuksak
badiiy fantaziyasi, obrazlarning sirli va moʻjizakorligi jihatidan yaqqol ajralib
turadi [5,206].
Oʻzbek xalq og‘zaki ijodidagi fantastik elementlarning ta’siri ostida
oʻzbek mumtoz adabiyotida ham fantastik tasvir, fantastik boʻyoqdorlik yuzaga
kela boshladi.
Oʻzbek
mumtoz
adabiyotida
fantastik
tasvirni
deyarli
koʻpchilikijodkorlar asarlarida uchratishimiz mumkin.
Jumladan,
Rabg‘uziyning
«Qissasi
Rabg‘uziy»,
Xorazmiyning
«Muhabbatnoma», Navoiyning «Xamsa», Majlisiyning «Qissayi Sayfulmuluk» va
h.k.. Shu oʻrinda, Navoiy ijodiyotiga bir nazar tashlashni lozim topdik.
Navoiy dostonlarida fantastik tasvirlar tasodif emas, chunki birinchidan,
ular judayam koʻp, ikkinchidan, ular ma’lum ma’noda e’tiqod tasavvurlarini aks
ettiruvchi fantastika emas, balki shoir g‘oyalarini ifodalovchi badiiy uslub
sifatida koʻzga tashlanadi.
Navoiy asarlaridagi fantastika elementlarini tahlili ularning turli-
tumanligini koʻrsatadi va uni biz nisbatan uchta guruhga ajratishni ma’qul
koʻrdik. Bu tasnifni esa filologiya fanlari doktori Ra’no Ibrohimova fikr-
mulohazalariga tayangan holda bermoqdamiz:
607
1.
Sof fantastik elementlar;
2.
Ilmiy fantastik elementlar;
3.
Noilmiy fantastik elementlar. [3, 12].
Ma’lumki, Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoni qahramonlik
mavzusidagi asardir. Biroq, uning asosiy motivi sevgi-muhabbatdir. Farhod va
Shirin muhabbati, sevgisi Navoiyning dostondagi koʻzlagan bosh maqsadi va
g‘oyasini ochishga qaratilgan asarning tamal toshidir. Shoir sevgi-muhabbat
motivini yoritish uchun realistik, romantik va fantastik usullardan va
obrazlardan foydalanadi. Doston tuzilishida biz uchta asosiy fantastic
epizodlarni koʻramiz:
1. Farhodning birinchi qahramonligi. Uning g‘orga kirib ajdaho va devlar
bilan olishuvi va g‘orda Aflotun xazinasini topishi, Sulaymonning sehrli qilichi
va qalqoniga ega boʻlishi.
2. Farhodning ikkinchi qahramonligi. Uning zulmat ruhi Ahriman bilan
olishuvi va Sulaymonning sehrli uzugiga ega boʻlishi.
3. Farhodning uchinchi qahramonligi. Iskandar tilsimini yechishi, Suqrot
oldiga toqqa chiqishi va u erda «Oynai jahon» tilsimini yechishi.
Dostondagi bu tasvirlar, epizodlar tuzilishi va mazmun e’tibori bilan
ertaklar motivini eslatadi. Biroq, koʻz oʻngimizda masnaviyda berilgan koʻp
motivli ertak yoki ishqiy-romantik dostonlarga yaqin boʻlgan folklor janri
gavdalanmaydi. Aksincha, ijtimoiy-falsafiy qarashlar bilan yoʻg‘rilgan, shoir
g‘oyasini istifoda etuvchi, real obrazlar, qahramonlar xatti-harakatini
dalillaydigan ruhiy holatlar, qahramon ruhiy olamini koʻrsatuvchi epizodlar
sifatida namoyon boʻladi. Bunday holatlarni biz folklorda koʻrmaymiz. Shu
jihati bilan ham badiiy epos folklordan farq qiladi.
Doston boshida Farhod qoʻlga kiritgan Sulaymonning sehrli qilichi va
qalqonini, uzugini asar syujetini rivojlanishining boshqa biror-bir oʻrnida
ishlatmaydi. Zero, bunga zaruriyat ham yoʻq. Shoirning muddaosi ham bu emas.
Chunki, Farhod har tomonlama, jismoniy va ma’naviy jihatdan kamolotga
erishgan, deyarli barcha ilm-hunarlarni oʻrganib, ularni amaliyotda qoʻllay
608
oladigan, Navoiy orzu qilgan komil inson boʻlib yetishgandi. Demak, doston
boshidagi fantastik epizodlarni berishdan gumanist shoir Navoiyning bosh
maqsadi, Farhodni real hayotiy turmushdagi, xususan, uning taqdiridagi
murakkabliklarni, sinovlarni yengishga qodir ekanligini, buning uchun
Farhodda yetarlicha jismoniy kuch-quvvat,bilim borligini koʻrsatishdan iborat
edi. Eng asosiysi, Navoiyning
Shirin tilidan aytilgan ta’bir bilan aytganda:
Do'stlaringiz bilan baham: 
