Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

bip (mashina), inga-inga (chaqaloq), gʻa-gʻa (gʻoz) kabi nutqiy birliklardan 

keng  foydalanib,  metonimik  nominatsiyani  yuzaga  keltiradilar.  Muloqot 

jarayonida  ular  metaforik  nomlanishlarni  ham  faol  qoʻllaydilar.  Koʻpincha 

bolalar  nutqiga  oid  metaforik  birlik  shaxs  yoki  narsa-predmetni  belgi-

xususiyatiga koʻra oʻxshashlik asosida nomlashga xizmat qiladi. Masalan:  

- Buvi, oʻrikning suyagini chaqib bering. (Shuhrat. “Oltin zanglamas”) 

---

 

8 

Yuqoridagi  kontekstdan  anglashilishicha,  oʻrik  ichidagi  narsa  (danak) 

nomi nutqiy vaziyat yuz bergan vaqtda bola lisoniy xotirasida tiklanmagan va 

u qattiqlik belgisiga koʻra oʻxshashlik asosida “suyak” deb nomlangan. 

Bolalar  nutqida  shakly  oʻxshashlik  asosida  hosil  boʻlgan metaforik 

nomlanishlar ham koʻp uchraydi. - Shapkamning dumini bogʻlab qoʻying (Marat 

Sodiqov,  4  yosh)  misolida  shunday  holat  kuzatiladi.  Bu  holatning  yuzaga 

kelishiga bola faol lugʻatida  qalpoqning  shaklan  dumga  oʻxshash  qismini 

ifodalovchi “bogʻich” soʻzining mavjud emasligi sabab boʻlgan. Bola nutqiga xos 

bunday nomlanishlar assotsiativ tafakkur mahsuli hisoblanadi. 

Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  metaforik  nomlanishni  yuzaga 

keltirishda  somatizmlardan  unumli  foydalanadilar.  Ular  nutqida  bu  turdagi 

nomlanishlar  vazifaviy  oʻxshashlik  asosida  hosil  boʻladi.  Masalan,  Marat 

Sodiqov (4 yosh)dan “Eshikni qanday qilib ochding?” deb soʻralganda, Qoʻlidan 

ushlab tortdim, deb javob beradi. 

Berilgan misolda “qoʻl” soʻzi orqali eshikning tutqichi nazarda tutilgan. 

Bunda  bola  leksikonida  tutqich  soʻzi  mavjud  boʻlmagani  uchun  eshikning 

ushlashga  xizmat  qiladigan  qismini  nomlashda  vazifaviy  oʻxshashlik  asosida 

kundalik  hayotda  koʻp  ishlatilib,  uzoq  muddatli  xotiradan  mustahkam  oʻrin 

olgan “qoʻl” soʻzidan foydalangan. 

Ba’zan bolalarga xos nutqiy nominatsiyaning yuzaga kelishiga harakat-

holat oʻxshashligi ham sabab boʻadi. Masalan: 

-  Oyijon,  qarang,  oymomo  suvga  bum etdi.  (Oʻ.  Hoshimov.  “Daftar 

hoshiyasidagi bitiklar”). 

Yuqoridagi  nutqiy  vaziyatda  bola  tasavvurida  oyning  suvda  aks  etishi 

choʻmilish  maqsadida  suvga  otilgan  kishining  holati  kabi  gavdalangan.  Shu 

tariqa uning nutqida harakat-holat ifodasi oʻziga xos shaklda namoyon boʻlgan. 

Bolalar tomonidan ishlatiladigan aksariyat metaforik nomlanishlar ular 

nutqining  oʻziga  xos  jihatlarini  aks  ettirish  bilan  birga,  ijodiy  tafakkur 

salohiyatini  ham  namoyon  qiladi.  Kattalar  uchun  qiziqarli  va  kulgili 

tuyuladigan bu holat bolaning shaxs sifatida shakllanib borishida zaruriy omil 

---

 

9 

sanaladi, soʻzlovchining badiiy tafakkur darajasini koʻrsatadi. Bola muloqotda 

metaforalardan  foydalanish  orqali  nutqiy  ta’sirchanlikni  oshirish  maqsadini 

ham koʻzda  tutishi  mumkin.  Bolalar  nutqiga  oid  metaforik  birliklarni 

konnotativ  aspektda  tadqiq  etish  oʻzbek  tilshunosligidagi  dolzarb 

masalalardan biridir.