Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

qidan deb aytiladi.Keyinchalik kidan atamasi ham qoʻllanila boshlaydi. 

Kidanlarning  kelib  chiqishiga  oid  turli  fikrlar  bor.  Syue  Szyuychjen 

tomonidan 974-yil yaratilgan “Besh sulolaning eski tarixi” kitobida kidanlar 

turkiylarning bir boʻg‘ini deyilsa, Ouyan Syu tomonidan 1061-yil yozilgan 

“Tan sulolasining yangi tarixi” asarida kidanlar moʻg’ullarga tegishli deyiladi. 

Demak, kidanlar –moʻg‘ullar. 

916-yilda  shimoliy  Xitoyda  “Kidan  xonligi”  xitoy  manbalarida  “Buyuk 

Lyao”,  ya’ni  “Temir  xonlik”  deb  nomlangan  kuchli  davlatni  tuzadilar  va 

chjurchjenlar tomonidan tugatilgan. (906-1125). 

Oʻzbekiston  milliy  ensiklopediyasida  shunday  deyilgan.  “Kidan,qitay–

turkiy urug‘lardan biri. Ularning ajdodlari qadimgi kidanlar boʻlgan. XI asrga 

kelib, ularning shimoliy Xitoydagi davlati tugatilgach, bir qismi Oʻrta Osiyoga 

koʻchib oʻtgan.Manbalarda ularni qaraxitoy deb atashadi”. 

Yodgorlikda  qoʻllanilgan keyingi soʻz  azqina.Ba’zi  olimlar  azqiya  deb 

oʻqishadi. Bu soʻz bugungi kunda ham ozgina ma’nosida qoʻllaniladi”. Ozgina 

turk  xalqi  yurgan  emish,  xoqoni  alp  ekan,  kengashchisi  dono  ekan  deyiladi 

(Toʻn.9.10) da. 

---

 

516 

Yana shu runa bilan  𐰪𐰪𐰸𐰸𐰸𐰸  soʻzi  yozilgan.Bugungi  kunda  qoʻy  ma’nosini 

anglatadi.  Bu  soʻz  qipchoq,  qirg‘iz  tillarida  qoʻy boʻlib  aytilsa,  turkman,  turk 

tillarida qon boʻlib aytiladi. 

Yana bir misol. Ikkala yodgorlikda kambag‘al ma’nosidagi soʻz uchraydi. 

Urxunda  bu  soʻz  shoxsimon  runa  bilan  𐰪𐰪𐰪𐰪𐰪𐰪𐰪𐰪,  “Devon”da  arab  yozuvi  bilan 

yozilgan.M.Qoshg‘ariy  bu  soʻzni  quyidagicha  yozgan:  jig‘a:y  –  kambag‘al  [4. 

257-bet].  

“Toʻnyuquq” yodnomasidagi Tonuquqning ismi qanday oʻqilib, qanday 

ma’noni  anglatishidan  qat’iy  nazar,  u  biz  uchun  haqiqiy  vatanparvar  shaxs 

timsolidir.  Tonuquq  turk  xalqi  fojiasi,  alam-qayg‘ularini  koʻrar  ekan,  ota-

bobolari  asos  solgan  Turk  xoqonligini  tiklash  bilangina  erkinlikka  erishish 

mumkin deb oʻylaydi va yetti yuz sonli askar bilan koʻp sonli dushmanga qarshi 

kurashadi.  Xalqni  nihoyatda  og‘ir  vaziyatdan  olib  chiqadi.  Tonuquq  mard, 

dovyurak  sarkarda  va  dono  maslahatchi,  kerak  boʻlganda  xalqni  birlashtira 

oladigan jasoratli boshliq sifatida namoyon boʻladi.  

Xulosa  qilib aytganda, uzoq oʻtmishda yashab oʻtgan ajdodlarimizning 

yurtparvarligi,  ozodlik  uchun  mardonavor  kurashi,  haqiqatparastligi  hamda 

xalq  farovonligi  uchun  jonini  berishi  bugungi  davrda  ham  ardoqlanadigan 

fazilatlardir.  Ayniqsa,  Tonuquq  obrazi  sofdilligi,  jasurligi,  xalqi  uchun  jonini 

berishi, tashabbuskorligi bilan ajralib turadi.