Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords: Tonyuquq, Tonuquq, Yuan-zhen, first ore, consultant, kitan.

  

 

 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

510 

Qadimgi  turkey  yodgorliklarning  ichida  “Toʻnyuquq”  bitiktoshi  alohida 

oʻrin tutadi. “Toʻnyuquq (Tonuquq)” – shaxs nomi. U ikkinchi turk xoqonligiga 

asos solgan Eltarish xoqoninig maslahatchisi va sarkardasi boʻlgan. Toʻnyuquq 

bitigini oʻzi tirikligida yozdirgan. 712-116-yillar orasida toshga oʻyib yozilgan. 

Bitikda uning oti bilga Tonuquq deb qayd etilgan. Otiga qoʻshilayotgan bilga soʻzi 

uning unvoni boʻlib,  “bilimdon,  alloma”  degan  ma’noni  bildiradi.  U  ulug‘ 

donishmand,  xoqon  maslahatchisi  boʻlgani  uchun  shunday  unvonga  erishgan. 

Bitikning yozilgan sanasi aniq emas. Ba’zi olimlar u 712-716-yillarda yozilgan 

deb taxmin qilsalar, ba’zilari 720-yilda, ayrimlari 725-726-yillarda yozilgan deb 

hisoblashadi.  U.Sertkaya  matnda  kechgan  voqealarni  tahlil  qilar  ekan,  bitik, 

taxminan,  732-734-yillar  orasida  yozilgan,  degan  xulosaga  keldi.  Uning 

koʻzqarashicha, Tonuquq bu kezlarda 85 yoshlarda boʻlgan [1. 102-103-betlar]. 

“Toʻnyuquq”  bitiktoshi  sarkarda  Tonuquq  haqida  boradi.  Butun 

sarkardalik sirlarini mukammal bilish bilan bir qatorda uch podshoning dono 

maslahatchisi lavozimini ham bajargan Tonuquqning ismi olimlar tomonidan 

turlicha  oʻqib,  turlicha  talqin  qilingan.  Bunga  sabab  qadimgi  turkey  yozma 

yodgorliklardagi noaniq runalardan biri - olimlar orasida Toʻnyuquq deb oʻqib 

kelinayotgan  kishi  ismidagi  𐰪𐰪  belgisi  bilan  belgilangan  runadir.  Ushbu  belgi 

orqali bu ism 𐰸𐰸𐰸𐰸𐰪𐰪𐰸𐰸𐰸𐰸-“Toʻnyuquq” yodgorligida 12 marta qayd etilgan (Toʻn. 1, 

5, 6, 15, 17, 34, 37, 47, 58, 59, 61) [2. 56-bet]. Oʻn birida ism ishlatilgan va oʻn 

ikkinchi  (Toʻn.  31)  esa  “Tardush  shadi”,  dono  Tonuquqqa,  menga  shaklida 

ishlatilgan. Shuningdek,  bu  nom  ikki  marta  “Kuli-Chor”  yodgorligida  va  bir 

marta “Bilga xoqon” yodgorligida runik yozuvga ma’lum boʻlgan harflar bilan 

𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸  shaklida  (8,  15,  29)  koʻrsatilgan. Shu munosabat bilan S.YE.Malov

 

𐰪𐰪 

runasini 

n 

tovushining yana bir koʻrinishi 

deb, 

barcha  

𐰪𐰪

 

belgilarni tovushning maxsus 

ohangi sifatida belgilagan [5. 

17-bet]. 

Olimlardan N. Orkun bu runani i va G. Aydarov [2. 20-bet] ni boʻlib oʻqiladi deb 

oʻqishga qaror qildi. H.Orkunning soʻzlariga koʻra, bu belgini V. Tomsen i deb 

oʻqigani keltiriladi. 

---

 

511 

Ushbu  belgi  bilan  yozilgan  Tonuquq  ismidan tashqari,  Oʻrxun-Yenisey 

yodgorliklarida sakkiz soʻz mavjud. Yenisey yodgorligida oltita soʻz ishlatiladi, 

ulardan  ikkitasi  fe’l. Bu soʻzlarni  taqqoslab,  ularning  ma’nosini  oʻrganib,  yn 

(kirilda  йн)  birikma  holida  oʻqiladi  degan  xulosaga  keldik  deydi  qozoq 

professori  O.D.Bekjan.  Shunda  Toʻnyuquq  soʻzining  birinchi  boʻlagi  toʻn  emas 

toʻyn soʻzi boʻlib chiqdi. S.Ye.Malov bu soʻzning ma‘nosini (духовное лицо)  [2. 

431-bet]  deb  koʻrsatgan. Akademik  B.B.Bartold  toʻyin soʻzini  M.  Koshg‘ariy 

buddizmda uyg‘urlarning diniy rahbari sifatida talqin qilganini aytadi [4. 69-

bet] va bu soʻz moʻg‘ullarga noʻm (diniy kitob) soʻzi bilan birga uyg‘urlardan 

oʻtgani  XIII  asrda  Juvayniy  tomonidan  aytilgan.  Juvayni bu soʻzni  xitoycha 

soʻz deb hisoblagan, deydi akademik V.V.Bartold. 

Toʻynuquq  soʻzining  keyingi  uquq,  yuquq boʻlagi  bugungi  aqlli, 

oʻqimishli,  farosatli  soʻzlari  bilan  ma’nodosh  boʻla  oladi.  “Bilga  xoqon” 

yodgorligida Toʻnyuquq boʻlib yozilgan. Bunda ikkinchi qismi yuquq boʻladi. 

Ikkinchi  qismdagi  yoʻq/yuquq  soʻzi  “buyuk,  yuqori”  degan  ma’nolarni 

bildiradi.Shunda bu soʻzning “baland boʻyli, yuqori martabali,eng aqlli,dono