Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

surna/zuna, nabat 

Xususiyat bildiruvchi sifatlar: batir, bagatir, chaliy 

Biz  quyida  rus  leksikonida  mavjud  boʻlgan  oziq-ovqat  va  ichimlik 

nomlarini  bildiruvchi  bir  qator  turkiy  soʻzlarni  izohlashga  harakat  qildik. 

Tahlilga  tortilgan  ba’zi  soʻzlar  asosan  rus  shevalarida  qoʻllaniladigan  soʻzlar 

boʻlib, tahlil jarayonida izohlash qiyosiy aspektda olib borildi, ularning fonetik 

variantdoshlari ham hisobga olindi. 

Churek.  XIX  asrda  turkiy  xalqlardan  ma’lum  bir  fonetik  oʻzgarishlar 

asosida oʻzlashgan ushbu soʻz Oʻrta Osiyo va Kavkaz xalqlarining toʻrtburchak 

shaklli taram-taram  milliy  noni  hisoblanadi.  Turk,  ozarbayjon,  qrim-tatar 

tillaridagi “čörӓk” – “oshirilmagan non, patir” ma’nolarni anglatadi [Radlov 3, 

2040].  Mahmud  Koshgʻariyning  “Devoni  lugʻatit  turk”  asarida  “čörӓk”  – 

“kulcha”, ya’ni kichik non ma’nosida ishlatilgan [DLT, I, 369]. 

Cheburek. Rus va fransuz tillaridan turkiy tillarga kirib kelgan, deb talqin 

qilingan  bu  soʻz,  aksincha,  turkiy  tillardan  rus  tiliga  oʻzlashgan  soʻz  boʻlib 

chiqdi. Bu soʻzni etimologiyasiga e’tiborimizni qaratamiz. Tatar millatida börek 

---

 

36 

– bürök soʻzi “qoplamoq, ustini yopmoq” ma’nosini beruvchi “bör – bür” soʻziga 

harakatning  natijasini  bildiruvchi  –aq//-ek  qoʻshimchasini  qoʻshish  orqali 

yasalgan boʻlib, “toblamoq” ma’nosini beradi [Budagov. I, 277)] Qardosh turkiy 

tillarda, jumladan, noʻgʻay, qrim-tatar, qoraqalpoq tillarida bür soʻzi “qat-qat 

burma,  achitilgan  xamir”  ma’nosida  qoʻllanilgan.  Qrim-tatar  tilida  čij  “yogʻli 

goʻsht”  +  bürök  <  čij  bürök,  ya’ni  “yogʻli goʻshtni  xamirga  oʻrab  pishirmoq” 

sememasini  bildiruvchi  leksema  vujudga  keldi.  Bu  esa  rus  tiliga  “cheburek” 

shaklida XIX asrda oʻzlashdi. 

Kurdyuk. Shipova 2000 ta turkiy soʻzni oʻz ichiga qamrab olgan kitobida 

Dal,  Korsh,  Melioranskiyning  fikrlariga  tayanib,  bu  soʻzni  turkiy  tildan 

oʻzlashganligini  aytadi.  Dmitriyev  organizmdan  ajralib  chiqqan  qoʻy 

dumbasidagi quyruqni qardosh turkiy xalqlarda hozirda faol qoʻllanilayotgan 

fonetik variantdoshlarini koʻrsatadi. Jumladan, turkman, tatar, qirgʻiz tillarida 

“quyruq”, mongollarda “xu/duruk” shaklida qoʻllangan [Dmitriyev, 1958, 28] 

“Shashlik” - Markaziy Osiyo xalqlarining, avvalo, koʻchmanchi aholining 

bu taomi shu nom bilan ruschaga oʻzlashgan. Odatda u qoʻy goʻshtidan metall 

yoki yogʻoch  shish  —  sixda  pishirilgan.  “Shashlik”  kabob  pishirishda 

ishlatiladigan temir ma’nosidagi shish soʻzidan kelib chiqqan. “Devoni lugʻatit 

turk”da sish shaklida qayd etilgan. Bu soʻz Lutfiyda shish, Navoiyda esa hozirgi 

kundagidek six shakllarida qoʻllangan: 

 

Andoq soʻrung begimki, ne shish kuysa, ne kabob, 

Ul gʻamzaning soʻziyu, koʻngul sharhi holini. (Lutfiy) 

Bazmning asbobini qilgʻil nasaq, 

Hozir etub sixu, kabobu tabaq. (Navoiy) 

Navoiy  asarlari  tilida  “shish”  soʻzidan  “shishlamoq”  fe’li  yasalganini 

koʻrishimiz mumkin: 

Garchi ishq oʻtida koʻnglumni oʻqunggʻa shishlading, 

Garm boʻlmakim, hanuz ne six kuymish, ne kabob. (Navoiy) 

---

 

37 

Turk qardoshlarimizning mana bu maqoli yuqorida alloma shoirlarimiz 

mahorati  bilan  she’riy  shaklga  kirgan  oʻzimizning  oʻzbekona  “Six  ham 

kuymasin,  kabob  ham”  maqoliga  gʻoyat uygʻun boʻlishi  bilan  ushbu  xalq 

donishmandligi namunasining ham, shish soʻzining ham turkiy xalqlar uchun 

qadimiy va xosligini koʻrsatadi: “Hem shish yagʻlanmali, hem kebap pishmeli” 

[7]. 

Bugungi  kunda  tilimizda  faol  boʻlgan  “suzma”,  “qaymoq”,  “qatiq”, 

“qimiz”,  “qurut”,  “qatlama”,  “qazi”,  “yogurt”  kabi  soʻzlar  “Devonu  lugʻatit 

turk”da, tilimizning keyingi bosqichi boʻlgan eski oʻzbek tilida, ayniqsa, Alisher 

Navoiy  asarlarida  deyarli  oʻzgarmasdan  uchraydi.  Bular  allaqachon  rus  tili 

lugʻat tarkibini boyitgan. Faqat yogurt sal boshqacharoq boʻlgan. 

Yogurt — Navoiyda jugʻrot shaklida uchraydi. Bu soʻz lugʻatda “qatiq” 

deb izohlangan. Buning misoli “Saddi Iskandariy”dan: 

Ani uyga kelturdi tortib inon, 

Ravon mohazar chekti jugʻrotu non. 

Mazmuni: uni uyga keltirib, oldiga tayyor turgan jugʻrot va nonni qoʻydi. 

Jugʻrot hozir boshqa turkiy tillarda, xususan, tatar tilida ishlatiladigan “yugʻurt” 

soʻzining  Navoiy  davridagi  shakli.  Bu  soʻzning  “yogʻrut”  fonetik  shakli 

“Qutadgʻu bilig”da ishlatilgan: qimiz, sut ya yun yagʻ ya yogʻrut qurut (qimiz, sut 

yoki jun, yogʻ yoki qatiq, qurut). Yogurt turkiy tillardan rus tiliga oʻzlashib, hozir 

shu shaklda faol qoʻllanmoqda. Hatto ingliz tiliga ham oʻtib ulgurgan [7]. 

Chixir/Chifir. Eski turkiy tilda faol qoʻllangan ushbu soʻz dastlab “Devoni 

lugʻatit turk” asarida uchraydi: čaγïr – sharbat. Alisher Navoiy asarlarida esa 

“chogʻir” shaklida ishlatilgan. 

Qaddi havosida labiddin rohat istaram, 

Ichsam kerak mudom chogʻiri mu’tadil bila [“Xazoyinul-maoniy”, I-550; 

ANATIL, IV, 467]. 

Bobur  she’riyatida  ham  xuddi  shu  tarzda  qoʻllanilgan:  “Firoq  oʻtida 

ovunsam chogʻir bila ne ajab…” [OʻTUL]. 

---

 

38 

Hamid Olimjon oʻz ijodida “chogʻir”ni “qirmiz sharob” deya izohlaydi: “Uy 

egasi peshvoz boʻlib, chogʻir – qirmiz sharob tutadi” (OʻTUL). 

Kumis.  Moʻgʻullar  davridan  oldin  rus  tiliga  turkiy  xalqlardan  oʻtgan 

ushbu soʻz  “qïmïz”  shaklida  “Devoni  lugʻatit  turk”  asarida  keladi.  Mahmud 

Koshgʻariy qimiz yilqi suti boʻlib, uni sanoch-meshlarga solib achitib ichilishini 

aytgan [DLT, I, 346]. Shuningdek, qadimgi turkiy tilda qoʻllaniluvchi bu ot asli 

“chayqal,  toʻlqinlan”  ma’nosini  anglatgan  qum-fe’lidan  [Devon,  II,  35]  –(u)z 

qoʻshimchasini qoʻshish bilan yasalgan: qum+uz=qumuz [OʻTIL, I, 547]. “Oʻzbek 

tilining universal lugʻati”da bu soʻzga quyidagicha ta’rif berilgan: “biya sutidan 

maxsus idishlarda bijgʻitish yoʻli bilan tayyorlanadigan, yengil kayf beruvchi, 

shifobaxsh ichimlik” [OʻTIL, V, 292]. Oʻzbek adiblaridan biri Oybek ham uning 

shifobaxsh ekanligini aytib oʻtadi: Dala havosi, qimiz, koʻkalamzor – dardimga 

naq davo [OʻTIL].  

“Korsondagi qimiz tugab, shoʻrva ham ichildi” (“Oʻtgan kunlar” asaridan). 

Alisher Navoiyda ham xuddi shu shaklda kelgan: Va qimizni va suzmani 

va boxsumni va boʻzani dagʻi turkcha ayturlar [“Muhokamatul-lugʻatayn”, XIV-

115; ANATIL, IV, 52]. 

Kurt/kurut.  Suzmani  yongʻoqdek  yumaloqlab,  2-3  kun  oftobga  qoʻyib 

qurutib tayyorlanadigan mahsulot [OʻTIL, V, 385]. Buni pishloq ham deyiladi. 

Bu qurutilgan qatiq demakdir [12, 16-bet]. Yaģı alınmış sütten ya da ayrandan 

yapılan kuru peynir; çökelek [13, 454-bet ]. Bu ot “suvi, nami qochib, quruq 

holatga kel-”  ma’nosini  anglatuvchi  qurï-  fe’lidan  –t  qoʻshimchasi  bilan 

yasalgan [OʻTIL, II, 578]. 

Zamonaviy  tilshunoslikning  hozirgi  kundagi  dolzarb  masalaridan  biri 

leksikografiya – lugʻatchilik hisoblanar ekan, biz toʻplagan materiallar yangi bir 

lugʻatni  yaratishga  imkon  beradi.  Shuningdek,  yevropa  tillaridan  oʻzlashgan 

soʻzlar  sifatida  notoʻgʻri  talqin  qilinib  kelinayatgan  asli  turkiy  soʻzlar 

aniqlangandan soʻng, bu soʻzlar oʻzbek tilining izohli lugʻatidagi soʻzlar sonining 

boyishiga asos boʻla oladi. Tahlil qilingan soʻzlarni jamlab, mavzuviy-tematik 

lugʻatlarni tuzish mumkin.  

---

 

39