Tildiń sózlik quramı mudamı rawajlanıp, jańa sózler menen toltırılıp, bayıp baradı. Bunday jańa sózler belgili bir talaplarǵa say eki túrli jol menen payda boladı

Kirisiw

Tildiń sózlik quramı mudamı rawajlanıp, jańa sózler menen toltırılıp, bayıp baradı. Bunday jańa sózler belgili bir talaplarǵa say eki túrli jol menen payda boladı; tildegi burınnan bar sózlerden hár qıylı sóz jasaw usılları arqalı jańa mánidegi sózler jasaladı, ekinshiden turmıstaǵı belgili bir túsiniklerdi ańlatıw ushın basqa tillerdiń sózleri ózlestiriledi.

Tildegi burınnan bar sózlerden sol tildiń mánilik nızamlıqlarına sáykes jańa mánidegi dórendi sózlerdiń jasalıw procesin til iliminiń sóz jasalıw tarawı izzertleydi.

“ Sóz jasalıw ” termini biliminde eki túrli mánide qollanıladı: 1) Tildegi burınnan bar sózlerdiń tiykarında jańasózlerdiń jasalıw procesi, 2) Sózlerdiń jasalıw sistemasın izzertleytuǵın til iliminiń ayrıqsha bir tarawı. Usı ekinshi mánisinde sóz jasalıwı dórendi sózdiń qurılısındaǵı mánili bólekleri hám olardıń bir-biri menen qatnası, sonday-aq sózlerdiń qatnası haqqındaǵı ilim bolıp tabıladı. Sóz jasalıwdıń tiykarǵı obyekti sóz bolıp esaplanadı, biraq ol barlıq sózlerdı emes, al tek dórendi sózlerdi izzertleydi. Ondaǵı tiykarǵı elementar qurallar sıpatında hár qıylı sóz jasawshı affiksler, dórendi tiykarlar t.b xizmet etedi. Tildegi affiksler arqalı barlıq waqıtta jańa sóz jasala bermeydi. Sonlıqtan sóz jasalıwın hám sóz ózgertiwin ajıratıp qaraw kerek. Sóz jasalıw procesinde jańa mánidegi sózler payda boladı: miynet-miynetkesh, awır-awırlıq, on-onlıq h.t.b. Al forma jasalıwında hám sóz ózgeriwinde jańa mánidegi sózler jasalmaydı, sóz tek ǵana jańa formaǵa iye boladı: awır-awırlaw, on-onınshı h.t.b.

Til biliminiń ayrıqsha bir tarawı sıpatında sóz jasalıw turkiy tillerinde 50-60-jıllardan baslap óz aldına bólek qaralatuǵın boldı. Máselen, N.K.Dmitriev qumıq tili grammatikasında, I.A.Batmanov qırǵız tilinde, A.N.Kononov ózbek tilinde, E.V.Sevortyan azerbayjan tilindegi, F.O.Orazbaeva qırǵız tilindegi, T.Garipov bashqurt tilindegi sóz jasalıwın arnawlı izertlegen. Sonday-aq sóz jasalıwı boyınsha A.K.Borovkov, V.Nasilov, E.N.Nadjip, A.G.Gulyamov, M.Guseynzade, A.M.Sherbaktiń turkiy tilleri úlgisinde hám A.M.Shanskiydiń rus tilinde sóz jasalıwına arnalǵan miynetleri basılıp shıqtı.

Qaraqalpaq til biliminde sóz jasalıw jaqın waqıtlarǵa deyin morfologiya menen birge qaralıp keldi. Soǵan qaramastan ayırım miynetlerinde sóz jasalıw máselelerine (ásirese sóz jasalıw usıllarına) ayrıqsha dıqqat awdarılǵan. Máselen, qaraqalpaq tilinde sóz jasalıwın birinshi ret professor N.A.Baskakov izertlegen. Ol sóz jasalıw usılın úshke bolıp qaraydı:

1. 
   Leksikalıq, 2. Morfologiyalıq, 3. Sintaksislik.
   

A.Bekbergenovtiń “Qaraqalpaq tilinde sózlerdiń jasalıwı” degen miynetlerinde sóz jasalıwdıń tórt túrli kórsetiledi. “Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya” degen miynette qaraqalpaq tilindegi tórt túrli sóz jasaw usılı kórsetiledi:

1. Morfologiyalıq usıl

2. Morfologiyalıq-sintaksislik usıl

3. Leksika-semantikalıq usıl

4. Fonetika-semantikalıq usıl

Sóz jasalıw haqqında mektep grammatikalarında qısqasha aytılıp kiyatır. A.N.Konokov ózbek tilinde sóz jasawdıń úsh túrli usılın kórsetedi.

1. 
   Morfologiyalıq. 2. Sintaksislik. 3. Sintaksis-morfologiyalıq.
   

Usı miynetler menen birge turkiy tillerde tek atlıq sózlerdiń jasalıw usılların sóz etetuǵın arnawlı izertlewler de bar. Máselen, G.Sadwaqasovtıń “Словообразование имен существительных в современном уйгурском языке”. G.Garipovtıń “Башкирское именное словообразование”, B.Karimovanıń “Аффиксы образующие от глагольные имена в казакском языке”, E.V.Sevortyannıń “Аффиксы именное слово образование в азербайжанском языке”, M.Xabichevtiń “Карачае-балкарское именное словообразование” hám qaraqalpaq ilimpazlarınıń miynetlerin kóriwge boladı. Qaraqalpaq tilinde bul másele boyınsha N.A.Baskakov jumıs isledi. Ol óziniń qısqasha grammatikasında qaraqalpaq tilindegi –shı/-shi, -lıq/lik, -shılıq/shilik affiksleriniń atlıqlardı jasawda ónimli qollanılatuǵının kórsetedi.

A.Qidirbaev atlıqtıń sóz jasawshı –shı/-shi, -lıq/lik, -shılıq/shilik, -ma/-me, -ba/-be, -pa/-pe affiksleriniń qanday jaǵdayda sóz bolatuǵınlıǵına toqtap, olardıń jasalıwın konkret mısallar menen kórsetken. Sonday-aq “Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya” miynetinde de atlıqtıń hár qıylı sóz jasawshı affiksler arqalı jasalıwı kórsetilgen.

A.Bekbergenov qaraqalpaq tilinde sóz jasalıwın mınaday túrlerge bólip kórsetedi:

1. Morfologiyalıq usıl. Bul eki ya onnan da kóp morfemalardıń bir-birine qosılıwı, birigiwi, jalǵanıwı arqalı jańa sózdiń payda bolıwına aytıladı. Qaraqalpaq tilinde bul júda ónimli usıl bolıp esaplanadı.

2. Leksika-semantikalıq usıl. Bir sóz hesh ózgerissiz-aq basqa sóz shaqabına ótedi, yaǵniy sol sóz grammatikalıq ózgeriske ushıraydı. Sóz tek basqa mánige kóshedi. Mısalı, “Kún” sózi

a) Kún – sutkanıń jaqtı bólegi

b) Kún – quyash, planeta mánisinde

3. Leksika-sintaksislik usıl. Tildegi ayırım sózler bir sóz dizbegi quramında ózgerissiz qollanılıp, belgili bir mánige, bir túsinikke iye bola baslayı. Waqıtlar ótiwi menen bunday sóz dizbegi pútin bir sóz bolıp qáliplesedi. Bunday sóz birikpesi bir leksikalıq máni ańlatatuǵın bolıp qaladı, birikpe komponentleriniń arasındaǵı sintaksislik baylanıs joǵaladı. Nátiyjede sóz birikpesi qospa sózge aylanadı. Mısalı, Qizketken, qoldawlı t.b.

4. Morfologiyalıq-sintaksislik usıl. Ayırım sóz dizbeklerine belgili bir sóz shaqaplarınıń affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jańa mánidegi qospa sózlerdiń payda bolıwına aytıladı.

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikasında sóz jasalıw usılları ekige bólinedi:

1. 
   Morfemalıq usıl
   
2. 
   Morfemalıq emes usıl
   

Morfemalıq usıl: affiksaciya, sóz qosılıwı (morfologiya-sintaksislik usıl) hám abbreviaciya bolıp bólingen. Morfemalıq emes usılǵa leksika-semantikalıq hám leksika-sintaksislik usıl kirgizilgen.

Al, A.Dawletov, M.Dawletov, M.Qudaybergenovlardıń avtorlıǵında baspadan shıqqan “ Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfemika. Morfonologiya. Sóz jasalıw. Morfologiya” miynetinde bolsa sóz jasalıw usılları tómendegidey toparlarǵa bólinedi:

1. 
   Affiksaciya
   
2. 
   Sóz qosılıw
   
3. 
   Sóz qosılıw hám affiksaciya
   
4. 
   Leksika-semantikalıq
   
5. 
   Leksika-sintaksislik.
   

Sóz jasalıwdıń tiykarǵı obyekti sóz bolıp esaplanadı, bıraq ol sózlerdi emes, al tek dórendi sózlerdi izertleydi. Ondaǵı tiykarǵı elementler qurallar sıpatında hár qıylı sóz jasawshı affiksler, dórendi tiykarlar h.t.b. xizmet etedi. Sóz jasalıwı tildiń sózdi izertleytuǵın tarawları bolǵan leksikologiya, morfologiya menen tıǵız baylanıslı.

Sóz jasalıw sistemasına sózdiń quramındaǵı mánili birlikleri, olardıń sózdiń jasalıwındaǵı rolı, sózdiń ulıwma qurılısı, onıń ózgeshelikleri, sózlerdiń jasalıw usılları, sóz jasaw mánisi hám tipleri kiredi. Qalegen dórendi sóz sóz jasaw birligi sıpatında óziniń belgili morfemalıq qurılısına iye boladı, yaǵniy tubir morfema hám affiks morfemalardan turadı.

Affiksaciya – belgili bir tubir yamasa sózge affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jańa sózlerdiń jasalıwı. Házirgi qaraqalpaq tilinde bul usıl menen kóbirek atlıq, kelbetlik, feyil hám ráwishler ónimli jasaladı.

Qaraqalpaq tilinde affikslerdiń sóz jasaw dárejesi birdey emes. Bázi bir affiksler belgili bir sóz shaqabını qay-qaysısına bolsa da jalǵanıp, jańa yamasa usteme mánili sóz tuwdıratuǵın bolsa, geypara affiksler sanawlı sózlerdiń aynalısınan shıǵa almay, bir neshe sózge ǵana jalǵanıp, jańa sóz tuwıradı da, bir parası eki, úsh sózden artıq sózge jalǵana almaydı. Ayırım affiksler házirgi kúnde ádebiy tilde jańa sózlerdi jasawda ónimli qollanılsa, ayırımları júda keń muǵdarda sóz jasaydi, sóz jasaw funkciyası sheklengen boladı. Usı túrlerine qaray qaraqalpaq tiliniń grammatikalarında sóz jasawshı affiksler tómendegishe bolıp kórsetilgen:

1. 
   Ónimli affiksler.
   
2. 
   Ónimsiz affiksler.
   

Kópshilik sózlerge jalǵanıp jiyi qollanılatuǵın affikslerdi ónimli affiksler deymiz. Biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń izertlew obyekti bolǵan atlıqtıń sóz jasawshı –shı/-shi, -lıq/lik, -shılıq/shilik, ( -ma/-me, -ba/-be, -pa/-pe, maq/-mek, baq/-bek, -paq/-pek, -ıs/-is, -aq/-ek) affiksleri ónimli affiksler qatarına jatadı.

Ónimsiz affikslerdiń ónimli affikslerege qaraǵanda sóz dóretiw bazası tar, kólemi keń boladı. Mısalı, -paz, -xor, -stan, t.b. affiksler júda kóp sandaǵı sózlerge ǵana qosılıp sóz dóretetuǵın tubir menen birigip qáliplesip qalǵan affikslerdi óli affiks deymiz.

Óli affiksler kópshilik jaǵdayda tubirden ajıralmaytuǵın oǵan birigip ketken boladı. Mısalı, joldas, kúndes, qarawıp, jasawıl.

Turkiy tilleri sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de atlıqlar ózleriniń kólemi hám qollanılıw xizmeti jaǵınan belgili orındı iyeleydi.

Atlıqqa kiretuǵın sózler belgili predmetlik uǵımlardı ańlatadı, kim? ne? Sorawlarına juwap beredi.

Morfologiyalıq usıl yaǵniy affiksaciya usılı menen atlıqlar jasalǵanda sóz tubirine yamasa dórendi tiykarǵa atlıq jasawshı arnawlı affiks jalǵanıp jańa dórendi atlıq sózler payda boladı. Qaraqalpaq tilinde atlıq jasawshı affiksler sanı jaǵınan oǵada kóp. Usı jaǵına qaray olardı ónimli hám ónimsiz affiksler dep ekige bólemiz.

Sóz jasawshı qosımtalardıń jalǵanıwı arqalı basqa atawısh sózlerden hám feyillerden atlıqlar jasaladı. Atlıq jasaytuǵın qosımtalardıń mánisi sol ózi jalǵanatuǵın sózdiń mánisi menen tıǵız baylanıslı boladı. Atlıq jasawshı qosımtalar sóz jasalıwına atawısh tiykarlı dórendi atlıqlar, feyil tiykarlı dórendi atlıqlar bolıp bólinedi. Olardıń ańlatatuǵın mánileri hám stillik jaqtan qollanııwı oǵada hár qıylı. Hár bir dórendi sóz tildegi sóz jasaw úlgileri tiykarında payda boladı. Ulıwma affiksaciya úlgisi:

1. 
   tubir + sóz jasawshı affiks: ań, ańshı, min-mine hám t.b.
   
2. 
   tiykar + sóz jasawshı affiks: oraq-oraqshı, toqıw-toqıwshı.
   

Sonıń ishinde kásip iyesiniń yaki kásip tarawın bildiriwshi affiksler menen atlıq jasawshı modeli:

v) atlıq + –shı/-shi, -lıq/lik, -shılıq/shilik: etik-etikshi, diyxan-diyxanshılıq.

Biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq tilinde atlıq jasawshı ónimli esaplanatuǵın atlıqtıń sóz jasawshı –shı/-shi, -lıq/lik, -shılıq/shilik affiksleriniń sóz jasaw mánilerine keńnen toqtap ótkepshimiz. Bul tema házirgi qaraqalpaq til biliminde aktual máselelerdiń biri bolıp, onıń qaraqalpaq tilinde izertleniwi teoriyalıq hám ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye. Sebebi bul másele boyınsha qaraqalpaq tilinde arnawlı izertlew jumısları alıp barılǵan joq.

Ózbek tilinde bul máselege arnap, ayırım ilimpazlar izertlew jumısların júrgizgen. Mısalı, K.A.Sharipovanıń “Слово образующие аффиксы лик, ли, чилик в узбекском языке” degen kandidatlıq dissertaciyası, A.Gulyamovtıń “Об аффиксе “лик” в узбекском языке”, Nurmanovanıń “Ózbek tilida “lik” affiksi bilan yasalgan otlarning semantik klassifikaciyasi haqida” degen miynetleri bar.

Z.V.Sevortyan óziniń arnawlı monografiyasında azerbayjan tilindegi atawısh jasawshı ónimli hám ónimsiz affikslerge keńnen analiz bergen, olardı basqa turkiy tillerdegi formalar menen salıstırǵan hám semantikasın ashıp bergen. A.M.Sherbak “ Очерки по сравнительной грамматике тюркских языков” degen miynetinde “chi” affiksiniń turkiy tilindegi mánilerine keńnen toqtaǵan. “Hozirgi ózbek adabiy tili” grammatikasında da, qazaq tiliniń grammatikasında da, “házirgi qaraqalpaq tili (morfologiya)” hám “Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası” nda da affikslerdiń sóz jasaw mánisi talqılanǵan. Bıraq joqarıda kórsetilgen miynetlerde atlıq jasawshı ónimli affikslerdiń mánileri qısqasha aytılıp, barlıq mánileri tolıq qamtılmaǵan. Sonlıqtan da házirgi qaraqalpaq tilindegi atlıq sózlerdiń affiksleriniń mánilik ózgesheliklerin hár tárepleme talqılap, olardı mısallar arqalı kórsetiw biziń jumısımızdıń tiykarǵı maqseti bolıp esaplanadı.

Biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq tilindegi atlıqtıń ónimli affiksleri hám olardıń mánilerin anıqlawǵa házirgi qaraqalpaq shayır – jazıwshılarınıń shıǵarmalarınan mısallar keltirip dálillep kórsettik. Bul temanı islewde tyurkologiya iliminde, sonday-aq qaraqalpaq tilinde usı tema boyınsha jazılǵan ilimiy miynetlerden múmkin bolǵanınsha paydalandıq.

Biz pitkeriw qánigelik jumısımızda tiykarınan házirgi qaraqalpaq tilinde atlıq sózlerdi jasawda júda keń hám ónimli qollanılatuǵın affiksler –shı/-shi, -lıq/lik, -shılıq/- shilik affiksleriniń semantikalıq qollanılıw ózgesheliklerine qaraqalpaq shayır-jazıwshıları mısalında keńnen toqtap ótemiz. Sonıń menen birge atlıq jasawda qollanılatuǵın ónimsiz affiksler (-ma/-me, -ba/-be, -pa/-pe, -maq/-mek, -baq/-bek, -paq/-pek, -ıs/-is, -aq/-ek, -ker, -kesh, -paz, -man, -xana, -nama, -stan affiksleriniń) mánilik qollanılıwına da azda bolsa toqtap ótemiz. Ulıwma atlıq jasawshı ónimli hám ónimsiz affiksler arqalı jasaǵan dórendi sózler tilimizdiń sózlik quramın tolıqtırıwda, bayıtıwda úlken xizmet atqarıp kelmekte. Sonlıqtanda sóz jasawshı affikslerdi ilimiy jaqtan tereńnen úyreniw, olardıń sın-sıpatın hár tárepleme ashıp kórsetiw qaraqalpaq til biliminiń aldaǵı waqıtlardaǵı wazıypalarınıń biri bolıp esaplanadı.

Sonıń menen birge atlıq jasawshı affikslerdiń mánilik qollanıw ózgesheliklerin keń túrde úyreniwde sózlerdiń kóp mániligin támiyn etip, qaraqalpaq tili leksikasınıń jáne de tolısıwınń dárejesin belgilep beredi. Sonlıqtanda atlıq jasawshı ónimli hám ónimsiz affikslerdiń mánilik ózgesheliklerin kontekst ishinde úyreniw de eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp tabıladı.

Házirgi qaraqalpaq tilinde atlıq sózlerdi jasawda eń bir ónimli qollanılatuǵın affiksler qatarına –shı/-shi, -lıq/lik, -shılıq/shilik affiksleri kiredi. Olar arqalı jasalǵan atlıqlar semantikalıq mánileri boyınsha hár qıylı bolıp keledi. Olardı óz aldına bólek-bólek alıp qaraymız.

1. 
   –Shı/-shi affiksi
   

Bul affiks házirgi qaraqalpaq tilinde júda ónimli hám keń qollanıladı. Ol tiykarınan belgili bir kásip penen shuǵıllanıwshı adam mánisin ańlatadı. Onı bul mánide keńnen qollanılıwına keyingi waqıtları ilim menen texnikanıń rawajlanıp jámiytelik turmısta jańa kásiplerdiń kóplep payda bolıwı da sebepshi boldı. Bul kásiplerdiń atamaları tilde óziniń sáwleleniwin “-shı/-shi” affiksi járdeminde jasalǵan sózler arqalı taptı.

Máselen, jaqın waqıtlar ishinde tilimizde mınaday sózler ónimli qollanılatuǵın bolıp ketti: dáldalshi (broker), qalashı, Xazarasipshı, valyutashı – valyutchik t.b.

Turkiy tillerdiń kópshiliginde sonǵı waqıtları atlıq jasawshı affiksler hám olardıń semantikası hár tárepleme ilimiy baǵdarda talqılandı. Máselen, F.A.Ganiyev “–shı/-shi” affiksiniń tatar tilinde de jigirma eki túrli mánisin kórsetedi. Tatar tilinde usı affiksler arqalı jasalǵan 930 day sóz bolıp, olardıń 435 sózi túpkilikli tatar sózleri bolıp esaplanadı.

Z.V.Sevortyan –chi affiksi ertede dáslep kásipke baylanıslı adamlardı bildirgen, al qalǵan mánileri bolsa keyinirek rawajlanǵan dep qaraydı.

N.F.Katanovtıń pikirinshe, bul affiks “-chik” affiksiniń keynindegi “k” sesiniń túsip qalıwı arqalı qáliplesken.

G.Ramstedtiń aytıwınsha, bul affiks qıtay, koreec tilinde ushırasatuǵın “saz” adam, bet, er sózinen kelip shıqqan.

N.A.Baskakov bolsa, bul suffikstiń etimologiyasın “sa”, “se” formasınan keltirip shıǵaradı.

A.M.Sherbak bul чi-чу affiksin yskut tilindegi sim-sut affiksi menen qarama-qarsı qoya otırıp, keyingi “t” sesin mangol tilindegi úshinshi bettiń kóplik sanınıń jalǵawınıń “m” dep qaraydı. Mısalı балiк cim – balıqshı, темирcim – temirshi.

N.A.Baskakov turkiy tillerinde atlıqtıń atlıq jasap, adamdı predmet hám kásip atamaların bildiretuǵın ónimli sóz jasaytuǵın “ –shı/-shi affiksin –chı/-chi affiksi menen genetikalıq jaqın dep kórsetedi.

G.Mambetnazarova usı atlıq jasawshı affikslerdin stillik jaqtan qollanılıwın I.Yusupov shıǵarmalarında analizlep kórsetedi. Qaraqalpaq tilinde sóz jasawshı –shı/-shi affiksi atlıq, kelbetlik, feyil sóz shaqaplarına jalǵanıp, belgili bir kásip iyesin, belgi orın hám belgili bir aǵımǵa baylanıslı atamalardı ańlatadı.

Házirgi qaraqalpaq tilinde “-shı/-shi” affiksi tómendegi mánilerdegi atlıq sózlerdi jasaydı. Atlıqlarǵa jalǵanıp:

1.