Tildiń kórkemlew quralları hám sóylew mádeniyatı (2 saat)

Donjuanlar keter aqıyısıp,
Saylap shanshıp qálem qaslısın (İ.Yusupov «Sulıwlar hám shayırlar»).
Giperbola hám litota. Giperbola predmettiń yamasa qubılıstıń turpatın, kúshin, mánisin asırıp, kúsheytip kórsetiwshi sózler. Mısallar:
Asqar taw Elburs aspanǵa tiygen,
Sımbatlı aq tósin kókshe bult súygen (İ.Yusupov «Saǵınıw»).
Hár qádem atqanda tawshan alsa hám,
Atası arabtan tuwrı kelse hám,
Ákeńniń kózin kórip qalsa hám,
Óltir iytińdi, Dúysen qándekli (Ájiniyaz).
Litota giperbolaǵa qarama-qarsı mánide bolıp, predmettiń yamasa qubılıstıń turpatın, kúshin, mánisin júdá kishireytip, páseytip kórsetedi. Mısalı:
Awzınan sarısı ketpegen ele,
Sen bir palapansań (İ.Yusupov «Aktrisanıń ıǵbalı»).
İroniya. İroniya - sózdi onıń tuwra mánisine kerisinshe mánide qollanıw. Sonlıqtan da ironiya hár qıylı astarlı mánini ańlatıp, satiralıq hám yumorlıq shıǵarmalarda tımsallarda kóplep ushırasadı. Mısalı: Qus patshası bolarlıqtay qus ǵarǵa dúnyada (İ.A.Krılov «Ǵarǵa hám túlki», D.Aytmuratov awdarması).
Allegoriya. Allegoriya abstrakt mánidegi túsiniklerdi turmıstaǵı konkret obrazlar járdemi menen kórsetedi. Allegoriya kóbinese tımsallarda qollanılıp, onda adamlardıń hár túrli qásiyetleri, minezleri hár qıylı haywanlar arqalı sıpatlanadı. Máselen, hiyleker-túlki, ańkaw-eshek, ashkóz-qasqır hám t.b. Mısalı:
Baylar-qasqır, túlki, xalıq qoyan eken,
Qarańǵı qaplaǵan qayǵı zamanda (Berdaq «Zamanda»).
Janlandırıw. Janlandırıw arqalı jansız predmet hám abstrakt túsinikler adamlarǵa tán bolǵan qásiyetlerge, belgilerge iye boladı. Mısallar:
Aspanǵa ser salıp baqsań,
Juldızlar sóyleser aqsham (İ.Yusupov «Kewil kewilden suw isher»).
Buyra jalın jelkildetip parovoz shabar,
Qant zavodı moyın sozar taw qıspaǵınan (İ.Yusupov «Alatawdan samal»).
Egilgen gújimler bılǵar qurashın (İ.Yusupov «Dala ármanları»).
Perifraza. Perifraza arqalı predmet yamasa qubılıstıń atı tikkeley atalmay, tek onıń tiykarǵı belgileri yamasa xarakterli ayırmashılıqları atap kórsetiledi. Mısalı: «Bozatawdıń» avtorı, yaǵnıy Ájiniyaz. Birinshi kosmonavt-İ.Yu.Gagarin hám t.b.
Stilistikalıq figuralar. Tildiń kórkemlew qurallarınıń ishinde stilistikalıq figuralar da úlken orın tutadı. Stilistikalıq (yamasa ritorikalıq) figuralar – bul ayrıqsha qurılǵan sintaksislik dizbekler yamasa gápler bolıp, olar tildiń obrazlıǵı ushın xızmet etedi. Stilistikalıq figuralardıń Tómendegi túrleri keńirek qollanıladı.
İnversiya. İnversiya (latınsha inveriso-almastırıw) - gápke ayrıqsha kórkemlik (ekspressivlik) beriw maqsetinde gáp aǵzalarınıń qádimgi (tuwra) orın tártibiniń ózgertilip, qanday da bir aǵzanıń almasıp keliwi. Mısalı:
Tarttıń ıshqı otınıń tatlı azabın,
Sırlastıń aqsham juldızlar menen (İ.Yusupov).
Mısaldaǵı sóz tuwra orın tártibinde qollanılǵanda onsha kórkemlilik sezilmeydi.
Asindeton. Asindeton (grekshe asyndeton – baylanıssız) yamasa gáplerdiń dánekersiz qollanılıwı. Ol arqalı dinamikalıq háreket, jedellilik ańlatıladı. Mısalı:
Turdı shofyor, mashinaǵa xod berdi,
Tas bógetten ebin tawıp ótkerdi,
Qustay ushtı barıp jetti Tórtkúlge,
Sol aqshamda sum xabardı jetkerdi (İ.Yusupov).
Polisindeton. Polisindeton yamasa kóp dánekerlilik (grekshe polysydeton - kóp baylanıslı) – aytılajaq sózlerge logikalıq hám intonatsiyalıq jaqtan dıqqat awdarılıwı ushın olardı baylanıstırıwshı dánekerlerdiń bir neshe mártebe qaytalanıp, intonatsiyada irkilis payda bolıwı. Mısalı:
Eń payızlı aqshamlardıń biri edi,
Hawa sonday ashıq, samal da sam-saz,
Hám shayırlıq sáwbet, hám kúlki, hám saz,
Hám kókte juldızlar sonday iri edi,
Bilseń endi meniń boyımdı búgin,
Hám qayǵı, hám shadlıq biylegenin (İ.Yusupov).
Aposiopeza. Aposiopeza (grekshe aposiopesis – jasırıw) – oqıwshı yamasa tıńlawshınıń aytılajaq oyǵa, pikirge dıqqatın awdarıw ushın gáptiń ortasında yamasa keyninde úziliske túsip tamamlanbay qalıwı. Mısallar:
Qoy, jılawıq bolmań… Chay qoyıń qáne… (İ.Yusupov).
Yaq… qıstawmız… Jaqında saylaw bar,
Kútip otır ol jaqta,-dedi… (İ.Yusupov).
Anafora. Anafora (grekshe anaphoro – joqarıǵa shıǵarıw) - gáptiń basında birdey sózlerdiń yamasa konstruktsiyalardıń qaytalanıp keliwi arqalı jasalatuǵın kúsheytkish figura. Mısalı:
Eki dárya bir teńizge aqqanday,
Eki bala bir qursaqta jatqanday (İ.Yusupov).
Epifora. Epifora (grekshe epi –keyin, phoros – keliwshi) - gáptiń sońında birdey sózler yamasa sóz dizbekleriniń qaytalanıwınan dúzilgen figura. Mısalı:
Ǵaz keler, ǵaz keler, qońır ǵaz keler,
Ǵaz kelgen sayın báhár, jaz keler (İ.Yusupov).
Parallelizm. Salıstırıw mánisindegi qońsılas qatar turǵan gáplerdiń konstruktsiyalardıń sintaksislik jaqtan uqsas bolıp keliwine parallelizm delinedi. Parallelizm kóbinese poetikalıq shıǵarmalarda jiyi ushırasadı. Mısalı:
Ózin Berdaq sezer, ózin xan sezer,
Ekseń nál bolayın men baǵıń ushın,
Tutsań shat bolayın sharbaǵıń ushın (İ.Yusupov).
Ritorikalıq qaratpa. Ritorikalıq qaratpa (grekshe rhetor-orator) adam yamasa basqa da predmetlerge qarata aytılǵan qaratpa arqalı olarǵa sıpatlama berilip, avtordıń qatnasınıń bildiriliwi. Mısalı:
Aytshı, suw boyında turǵan qara tal,
Ne degen dilbarsań sen, aynalayın,
Gújim, gújim! El sániseń,
Aǵashlardıń sultanısań (İ.Yusupov).
Qaydasań, ázizim, áy qara kózlim,
O, jarıq juldızım, áy shiyrin sózlim (Sh.Xalmuratova).
Ritorikalıq soraw. Ritorikalıq soraw – juwap alıw ushın emes, al tek aytılajaq pikirge tıńlawshınıń dıqqatın awdarıw ushın qoyılǵan soraw. Mısalı:
Mámleketlik ekzamendi,
Tapsırıp bolsa irkilmesten,
Studentke qanday baxıt?
Sol kúnler shıǵar ma esten? (İ.Yusupov).
Ellipsis. Ellipsis (grekshe elleipsis – túsip qalıw) – tawıp qoyıwǵa bolatuǵın bir gáp aǵzasınıń (kóbinese bayanlawıshtıń) gápte túsirilip aytılıwı hám soǵan baylanıslı hárekettiń, jedelliktiń kúsheytilip kórsetiliwi. Mısallar:
Tentekke judırıq, májnúnge urıs,
Jillige tóbeles, palwanǵa tutısh,
Bádáwge yuwırısh, buwdanǵa yúrish (Ájiniyaz).
Garmon dawsına qosılǵan taq-taq ayaq oyınları, ritmli qol shappatlawlar, duwtarǵa qosılǵan shadlı qosıqlar… Shetirekte juptılardıń jasırın sóylesiwleri…, ingalap jılaǵan bópesin qos alaqanına jatqarıp besik qılıp terbetken jigitler, kelinshekler… (T.Qayıpbergenov).
Gradatsiya. Gradatsiya (latınsha gradatio –kem-kemnen kóteriliw) - gáptegi birgelikli aǵzalardıń mánilik jaqtan kem-kemnen kúsheytirilip (yamasa páseytirilip) beriliwi. Mısallar:
Úmitsiz ıshqı órtedi onı, kúl etti (İ.Yusupov).
Mádikarǵa ketkenlerdiń kóbi óldi,
Óshti, joq boldı (M.Dáribaev).
Antiteza. Antiteza (grekshe antithesis – qarama-qarsı qoyıw) - sóylewdiń ótkirligin arttırıw maqsetinde bir frazada qarama-qarsı, kontrast túsiniklerdiń qollanılıwı. Mısallar:
Jurtqa ásel, maǵan ót qaltasań sen,
Kartlar sizge usap jasarsaq deydi,
Al men sizdey bolıp qartaysam deymen.
Sonda bir sen bolıp shadlıǵım, qayǵım,
Turdıń kóz aldımda, Ámiwdiń qızı (İ.Yusupov).
Oksimoron. Oksimoron (grekshe – oxymoron) bir-birine qarsı mánidegi sózlerdiń óz ara dizbeklesip, ayrıqsha jańa mánidegi túsinikti payda etiwi: óli janlar, tiri ólik. Mısalı: Ájayıp baxıtsız, baxtı qaraman (Kúnxoja).
Ádebiyatlar
1. Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis. 1990. 77-86-betler.
2. Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funktsionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq tili leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, 1973.
3. Karimov S. Ózbek tilining badiiy uslubi. Samarkand. Zarafshan, 1992.
4. Shomaksudov A., Rasulov İ., Kwngurov R., Rustamov X. Ózbek tili stilistikasi. Toshkent. Óqituvchi, 1983. 228-246-betler.
5. Kóngurov R., Begmatov E., Tojiev E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Toshkent. Óqituvchi. 1992. 97-109-betler.
6. Kóngurov R. Ózbek tilining tasviriy vositalari. Toshkent. Fan, 1997. 152-bet.
Qadaǵalaw ushın sorawlar