|
(i)n,
ba‘zan -
(i)l
affiksi yordamida obektli fe‘llardan yasaladi:
tashlanmoq,
maqtanmoq, qo’shilmoq
va boshqalar. Bir-ikkita fe‘ldagina o‘zlik daraja
formasining -
(i)sh
affiksi yordamida yasalishi uchraydi:
joyla - joylash, ker –
kerish
kabi» deyilgan (O‘zbek tili grammatikasi, 1 tom, 445-446-bet). Ammo til
materiallari bunday holatlarning ham anchagina ekanligini ko‘rsatadi:
asabiylanmoq – asabiylashmoq, butunlanmoq – butunlashmoq, vahshiylanmoq –
vahshiylashmoq, dadillanmoq – dadillashmoq, yengillanmoq – yengillashmoq,
yovuzlanmoq - yovuzlashmoq, jarangsizlanmoq - jarangsizlashmoq, joylanmoq -
joylashmoq, jipslanmoq - jipslashmoq, juftlanmoq - juftlashmoq, zichlanmoq -
zichlashmoq, loylanmoq - loylashmoq, loyqalanmoq - loyqalashmoq, moyillanmoq
- moyillashmoq, moslanmoq - moslashmoq, muvofiqlanmoq - muvofiqlashmoq,
oydinlanmoq - oydinlashmoq, ravshanlanmoq - ravshanlashmoq, ruhsizlanmoq -
ruhsizlashmoq, razillanmoq - razillashmoq, sog’lomlanmoq - sog’lomlashmoq,
suyuqlanmoq - suyuqlashmoq, soddalanmoq - soddalashmoq, siyqalanmoq -
siyqalashmoq, sekinlanmoq - sekinlashmoq. taranglanmoq - taranglashmoq,
tetiklanmoq - tetiklashmoq, takomillanmoq – takomillashmoq, tezlanmoq –
tezlashmoq, tartiblanmoq – tartiblashmoq, tartibsizlanmoq – tartibsizlashmoq,
ulanmoq – ulashmoq, uzoqlanmoq – uzoqlashmoq, uvoqlanmoq – uvoqlashmoq,
xastalanmoq – xastalashmoq, xoslanmoq – xoslashmoq, xarobalanmoq –
xarobalashmoq
kabi.
So‘zlarning ana shu shakllari imlo lug‘atlarda o‘z ifodasini topgan va ularda o‘zlik
nisbatda qo‘llanilayotgan
–lan/-lash
qo‘shimchalarini sinonimlar sifatida qarash,
binobarin, bunday qo‘llanishlarni me‘yoriy holat sifatida anglash mumkin.
Ammo ularning qo‘llanilishida
aylanmoq – aylashmoq, achchiqlanmoq –
achchiqlashmoq, ishqalanmoq – ishqalashmoq, sudlanmoq – sudlashmoq
singari
holatlar borki, ularda yuqoridagi qo‘shimchalarni o‘zaro sinonim sifatida qarash
23
mumkin bo‘lmaydi. Chunki so‘zlarning ma‘nosidagi va fe‘llar nisbatidagi ikki
xillik bunga imkon bermaydi.
Gavdalanmoq, foydalanmoq, shodlanmoq,
rivojlanmoq
hamda
qudalashmoq, sizlashmoq, rozilashmoq, ko’maklashmoq
so‘zlarida esa mazkur qo‘shimchalarning o‘rnini almashtirish
ham mumkin emas.
Agar shunday qilinsa, me‘yor butunlay buziladi.
Ammo, bu o‘rinda gap butunlay boshqa masalada - ularning o‘zaro sinonimlashuvi
borasida ketayapti. «O‘zbek tili grammatikasi»da «O‘zlik daraja formasi asosan -
(i)n,
ba‘zan -
(i)l
affiksi yordamida obektli fe‘llardan yasaladi:
tashlanmoq,
maqtanmoq, qo’shilmoq
va boshqalar. Bir-ikkita fe‘ldagina o‘zlik daraja
formasining -
(i)sh
affiksi yordamida yasalishi uchraydi:
joyla - joylash, ker –
kerish
kabi» deyilgan (O‘zbek tili grammatikasi, 1 tom, 445-446-bet). Ammo til
materiallari bunday holatlarning ham anchagina ekanligini ko‘rsatadi:
asabiylanmoq – asabiylashmoq, butunlanmoq – butunlashmoq, vahshiylanmoq –
vahshiylashmoq, dadillanmoq – dadillashmoq, yengillanmoq – yengillashmoq,
yovuzlanmoq - yovuzlashmoq, jarangsizlanmoq - jarangsizlashmoq, joylanmoq -
joylashmoq, jipslanmoq-jipslashmoq, juftlanmoq - juftlashmoq, zichlanmoq -
zichlashmoq, loylanmoq - loylashmoq, loyqalanmoq - loyqalashmoq, moyillanmoq
- moyillashmoq, moslanmoq - moslashmoq, muvofiqlanmoq - muvofiqlashmoq,
oydinlanmoq - oydinlashmoq, ravshanlanmoq - ravshanlashmoq, ruhsizlanmoq -
ruhsizlashmoq, razillanmoq - razillashmoq, sog’lomlanmoq - sog’lomlashmoq,
suyuqlanmoq - suyuqlashmoq, soddalanmoq - soddalashmoq, siyqalanmoq -
siyqalashmoq, sekinlanmoq - sekinlashmoq. taranglanmoq - taranglashmoq,
tetiklanmoq - tetiklashmoq, takomillanmoq – takomillashmoq, tezlanmoq –
tezlashmoq, tartiblanmoq – tartiblashmoq, tartibsizlanmoq – tartibsizlashmoq,
ulanmoq – ulashmoq, uzoqlanmoq – uzoqlashmoq, uvoqlanmoq – uvoqlashmoq,
xastalanmoq – xastalashmoq, xoslanmoq – xoslashmoq, xarobalanmoq –
xarobalashmoq
kabi so‘zlarning ana shu shakllari imlo lug‘atlarda o‘z ifodasini
to‘gan va ularda o‘zlik nisbatda qo‘llanilayotgan
–lan/-lash
qo‘shimchalarini
sinonimlar sifatida qarash, binobarin, bunday qo‘llanishlarni me‘yoriy holat
sifatida anglash mumkin.
24
Ammo ularning qo‘llanilishida
aylanmoq – aylashmoq, achchiqlanmoq –
achchiqlashmoq, ishqalanmoq – ishqalashmoq, sudlanmoq – sudlashmoq
singari
holatlar borki, ularda yuqoridagi qo‘shimchalarni o‘zaro sinonim sifatida qarash
mumkin bo‘lmaydi. Chunki so‘zlarning ma‘nosidagi va fe‘llar nisbatidagi ikki
xillik bunga imkon bermaydi.
Gavdalanmoq, foydalanmoq, shodlanmoq,
rivojlanmoq
hamda
qudalashmoq, sizlashmoq, rozilashmoq, ko’maklashmoq
so‘zlarida esa mazkur qo‘shimchalarning o‘rnini almashtirish
ham mumkin emas.
Agar shunday qilinsa, me‘yor butunlay buziladi.
So‘z birikmalarining shakllanishiga xizmat qiluvchi grammatik vositalar orasida
kelishik qo‘shimchalarining o‘rni alohida ekanligi ma‘lum. Ular haqida
«Morfologiya» mavzusida alohida to‘xtalganimiz. Bu o‘rinda faqat ularning
ko‘makchilar bilan sinonimik munosabatidagi me‘yoriy holatlarga to‘xtalamiz.
O‘zbek tilida kelishiklar va yordamchi so‘zlar tadqiqiga oid kuzatishlarga tayanib
aytish mumkinki, to‘rtta kelishik qo‘shimchasi ko‘makchilar bilan sinonimik
munosabatga kirishadi:
- ga / sari
(
dushmanga yuzlandi / dushman sari yuzlandi, ko’chaga otlandi /ko’cha
sari otlandi
),
- ga /uzra
(
olamga chiqqanda quyosh / olam uzra chiqqanda
quyosh
),
- ga /tomon
(
qizga qaradi / qiz tomon qaradi, unga burildi / u tomon
burildi, o’ziga tortdi / o’zi tomon tortdi
),
- ga /bilan
(
qahqahaga to’ldi, qahqaha
bilan to’ldi), - ga /uchun (ukamga oldim / ukam uchun oldim)
kabi. Mana shu
tarzda
Do'stlaringiz bilan baham: |
