|
“Konseptual jadval” grafik organayzeri. Konsepsiya lotincha conceptio –
to‘plash, birlashtirish, tizim ma’nosini beradi. Hozirgi kunda qarashlar sistemasi,
tushunish ifodasi sifatida ishlatiladi.
O‘rganilayotgan hodisa, tushuncha, qarash, mavzu va shu kabilarni ikki va
undan ortiq jihat bo‘yicha taqqoslash imkonini beradi. Tizimli mushohada qilish,
ma’lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish ko‘nikmasini rivojlantiradi.
Konseptual jadvalda tuzish qoidalari bilan tanishiladi. Taqqoslanadigan narsa
aniqlanadi, taqqoslash amalga oshiriladigan tavsiflar ajratiladi. Konseptual jadval
o‘ziga xos xususiyatga ega:
– yakka tartibda yoki miniguruhlarda konseptual jadval quriladi va u to‘ldiriladi;
– vertikal yo‘nalish bo‘yicha – taqqoslash talab etiladigan narsalar (qarashlar,
nazariyalar) joylashtiriladi;
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Special Issue 3
www.openscience.uz
196
– gorizontal yo‘nalish bo‘yicha – taqqoslashni amalga oshirishdagi har xil
tavsiflar joylashtiriladi.
Mashg‘ulotlar chog‘ida grafik organayzerdan quyidagicha foydalaniladi:
– o‘qituvchi yechimi topilishi lozim bo‘lgan mavzuni aniqlaydi;
– o‘quvchilar mavzu va grafik organayzerdan foydalanish qoidasi bilan
tanishtiriladi;
– o‘quvchilar kichik guruhlarga biriktiriladi;
– guruhlar o‘zlariga berilgan topshiriqni bajaradi;
– guruhlar yechimni sinf jamoasi hukmiga havola etadi;
– guruhlarning yechimlari sinf jamoasida muhokama qilinadi.
Kelishiklarning “Konseptual jadval” asosida yoritilishi
Kelishiklar
Qo‘shimchasi Kelishikdagi so‘z so‘roqlari Qo‘llanilishi
Bosh kelishik
-
Kim? nima? qayer?
Belgisiz
Qaratqich
kelishigi
-ning
Kimning? nimaning?
qayerning?
Belgili,
belgisiz
Tushum kelishigi -ni
Kimni? nimani? qayerni?
Belgili,
belgisiz
Jo‘nalish kelishigi -ga
kimga? nimaga? qayerga?
Belgili,
belgisiz
O‘rin-payt
kelishigi
-da
Kimda? nimada? qayerda?
Belgili,
belgisiz
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Special Issue 3
www.openscience.uz
197
Chiqish kelishigi
-dan
Kimdan? nimadan?
qayerdan?
Belgili
O‘quvchilar kelishik shakllari haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lgach,
“Konseptual jadval”ni yuqorida ko‘rsatilgan shaklda qo‘llash maqsadga muvofiq
bo‘ladi. Bunda “Konseptual jadval” o‘quvchilarga quyidagi ko‘rinishda taqdim
etiladi:
Kelishiklar
Qo‘shimchasi
Kelishikdagi so‘z
so‘roqlari
Qo‘llanilishi
Ko‘rinib
turibdiki,
jadvalda
vertikal
yo‘nalish
bo‘yicha
kelishiklar
joylashtirilishi, gorizontal yo‘nalish bo‘yicha taqqoslashni amalga oshirish uchun
kelishiklarga xos xususiyatlar ifodalanishi lozim. Ulardan birini “Kelishikdagi so‘z
so‘roqlari” deb nomlashimizga sabab shuki, kelishik qo‘shimchalari so‘zga qo‘shilib
kelganda shu so‘z shakli ma’lum so‘roqqa javob bo‘ladi. Kelishik shakllari otga xos
grammatik shakl bo‘lganligi uchun uning so‘roqlarini ot so‘z turkumining so‘rog‘i
(kim? nima? qayer?)dan kelib chiqib shakllantirish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Kelishiklarning olmosh, otlashgan so‘zlarga qo‘shilib kelishi va bunda so‘rog‘ining
o‘zgarishi ikkilamchi holat hisoblanadi.
Konseptual jadval”ning “Qo‘llanilishi” ustunida bosh kelishik belgisiz
qo‘llanishini ko‘rsatib o‘tdik. Aslida kelishiklarning belgili va belgisiz qo‘llanishi
tushunchasida qo‘shimchaning mavjud yoki mavjud emasligi ma’nosi anglashiladi.
“Kelishik
qo‘shimchalarining
belgili-belgisiz
qo‘llanishi
–
kelishikning
qo‘shimchaga ega bo‘lganligini (aslida 20-yillarda “belgi” termini “qo‘shimcha”
ma’nosini anglatgan) yoki ega bo‘lmaganligini bildiradi.
“Konseptual jadval”dan foydalanishda o‘quvchilarning mavzu yuzasidan
mantiqiy fikrlash, ma’lumotlarni tizimli bayon qilish qobiliyatlari rivojlantiriladi.
“Insert” grafik organayzeri. “Insert” – yangi mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning
muayyan tushunchalarga egaliklarini aniqlash, ularda matnga nisbatan tahliliy
yondashish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Insert so‘zi inglizcha
joylashtirmoq, belgi qoy‘moq ma’nosini beradi.
- mustaqil o‘qish, ma’ruza tinglash jarayonida olinadigan ma’lumotlarni bir
tizimga keltirishga imkoniyat yaratadi;
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Special Issue 3
www.openscience.uz
198
- oldindan olingan ma’lumotni yangisi bilan o‘zaro bog‘lash qobiliyatini
shakllantirishga imkon beradi.
O‘qish vaqtida olingan ma’lumot yakka tartibda taqsimlanadi: matnda qo‘yilgan
belgiga mos ravishda jadval ustunlariga “joylashtiriladi”:
V – “...” haqida olingan bilim (ma’lumot)ga mos keladi;
+ – yangi ma’lumot sanaladi;
_ _ “...” haqidagi bilimga qarama-qarshi;
? – tushunarsiz qo‘shimcha ma’lumot.
INSERT JADVALI
V
+
–
?
Insert:
– samarali o‘qish va fikrlash uchun matnda belgilashning interfaol tizimi;
– avvalgi bilimlarni faollashtirish va matnda belgilash uchun savollarning
qo‘yilish muolajasi. Shundan so‘ng matnda uchraydigan, har turdagi axborotlarning
belgilanishi;
– matn bilan ishlash jarayonida ta’lim oluvchiga o‘zining mustaqil bilim olishini
faol kuzatish imkonini ta’minlovchi kuchli asbob;
– o‘zlashtirishning majmuali vazifalarini yechish va o‘quv materialini
mustahkamlash, kitob bilan ishlashning o‘quv malakalarini rivojlantirish uchun
foydalaniladigan o‘qitish usulidir.
Insert jadvali
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Special Issue 3
www.openscience.uz
199
“Insert” grafik organayzerini kelishiklarda quyidagicha qo‘llash mumkin:
V
+
-
?
O‘zbek tilida
kelishiklar soni 6
ta ekanligi
Aksariyat
kelishiklar belgisiz
qo‘llana olishi
Jo‘nalish kelishigi
belgisiz qo‘llanishi
Kelishiklar soni 6
tadan ko‘p yoki
kam bo‘lishi
mumkinligi
Do'stlaringiz bilan baham: | 
