Til, lison, me’yor va nutq munosabati

III BOB. TIL TA’LIMIDA TASNIF VA TIL BIRLIKLARI TAVSIFI…50-79 

3.1. Lisoniy tasnif va uning turlari……………………………………………50-59 

3.2. Til birliklarining tavsifi…………………………………………………...59-79 

XULOSA……………………………………………………………………...80-84 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………85-88

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

4 

K I R I SH  

(ishning umumiy tavsifi) 

 

Mavzuning  dolzarbligi.

  Ilmiy  bilish  –  ilmiy  tadqiqot  yo‘li  bilan  izlanish 

natijasida borliq haqida yangi bilim hosil qilish. Tabiat va jamiyatdagi murakkab, 

xilma-xil  va  rang-barang  hodisalar  mohiyatini,  rivojlanish  qonunlarini  ilmiy 

bilishning  aniq  usullari  mavjud  bo‘lib,  ular  ilmiy  tadqiqot  va  izlanishlarning 

yo‘nalishini ifodalaydi. 

Nazariy bilish empirik, ya’ni fahmiy bilishsiz amalga oshmaydi. Amaliy bilish 

jarayonida to‘plangan faktik material nazariy bilish jarayonida aqliy tafakkur yo‘li 

bilan umumlashtirilib, ularning mohiyati ochiladi. 

O‘zbek  tilshunosligi  o‘zining  (XX  asrning  20-yillaridan  90-yillarigacha) 

amaliy bosqichni bosib o‘tdi. Bu davrda amalga oshirilgan  ishlar quyidagilardan 

iborat edi:  

1) tilning bo‘limlari aniqlandi; 

2) har bir bo‘limga doir birliklar chegaralandi; 

3) birliklarning zohiriy alomatlari yoritildi. 

Til  hodisalarini  zamonaviy  usullar  yordamida  o‘rganish  ularga  tizimiy 

yondashish  deyiladi.  Nazariy  tilshunoslik  har  qanday  birlikning  mohiyati  uning 

munosabatini chuqur tahlil qilish bilan ochiladi, degan g‘oyaga tayanib ish ko‘radi. 

UMIS  va  AHVO  munosabati  dialektikaning  (ya’ni  butun  borliq  –  tabiat, 

jamiyat  va  inson  tafakkurining  asosiy  yashash)  qonuniyatidan  biri  bo‘lganligi 

sababli, u har bir fanda o‘ziga xos tarzda xususiylashadi. UMISning tildagi tajallisi 

lison

, AHVOniki esa 

nutq 

deb yuritiladi. Lison va nutqning majmui 

til 

deyiladi. 

Tilshunoslikda  lisoniy  va  nutqiy  jihatni  farqlashga  intilish  ushbu  fan  bilan 

tengdosh. Chunki har qanday fan cheksiz hodisalarni umumlashtirishni o‘z oldiga 

maqsad qilib qo‘yadi. Xususiy hodisalar zamiridagi umumiylikni ko‘rishga intilish 

bilishning  har  ikkala  bosqichi  (fahmiy  va  idrokiy)da  ham  mavjud.  Shu  boisdan 

aytish  mumkinki,  bilishning  fahmiy  bosqichi  mutlaq  xususiylik  bilan  o‘ralashib 

---

 

5 

qolmaganligi  kabi,  idrokiy  bosqich  ham  mutlaq  umumiylikni  –  UMISni  tiklay 

olmaydi. Biroq har bosqich o‘z vazifasiga ega. Chunki har bir davr o‘z fani oldiga 

muayyan maqsad va aniq talablarni qo‘yadi. «Fanlarning taraqqiyoti shu davrning 

ilg‘or  falsafiy  fikri, davr  uchun  yetakchi bo‘lgan  fan  sohalarining  yutuqlari  bilan 

uzviy bog‘liq. Turli fanlarning manbalari ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli, davrning 

yetakchi  falsafiy  fikri  aniq  fanlardan  o‘rganish  manbaining  qaysi  tomonlariga 

alohida  e’tibor  berish  lozimligini,  borliqdagi  mavjud  qonuniyatlarni  mantiqiy 

kategoriyalarda  qay  usulda  aks  ettirish  yo‘llarini  belgilab  beradi»  (H.Ne’matov). 

Shu  asosda  aytish  mumkinki,  zamonaviy  o‘zbek  tilshunosligining  birinchi 

bosqichi,  dialektika  nuqtayi  nazaridan,  tildagi  UMIS  va  AHVOni  bir-biridan 

farqlamay tasnif etish bosqichi.  

Tilshunoslikda  lison  va  nutqni  izchil  farqlab  o‘rganish  avvalo,  tilshunoslar 

V.fon  Humboldt,  B.de  Кurtene  va  F.de  Sossyur  nomi  bilan  bog‘liq.  Lison  va 

nutqning  farqlanishi,  tilga  tizim  sifatida  yondashuv  XX  asr  jahon  tilshunosligida 

tub  burilish  sifatida  baholanadi.  Chunki  u  mavjud  qarashlarni  tubdan  o‘zgartirib 

yubordi. 

Ushbu  magistrlik  dissertatsiyasi  tilshunoslikda  ko’p  bahslar  manbai  bo’lgan, 

biroq  hanuz  mohiyati  yetarli  darajada  yoritilmay  qolayotgan  hodisa  –  lisoniy 

birliklar tavsifiga bag’ishlangan.  

Mavzu  dolzarbligini  oshiruvchi  omillardan  yana  biri  shundaki,  mazkur 

tadqiqot ishi zamonaviy o’zbek tilshunosligi yo’nalishida amalga oshirilgandir.    

Tadqiqot manbai

ni o’zbek tili lisoniy birliklari tashkil etadi.  

Ishda  tahlil  etish  uchun  “O’zbek  tilining  izohli  lug’ati”  (5  tomli,  -T.,  2006-

2008),  “O’zbek  tili  morfem  lug’ati”  (-T.,  1982),  Alisher  Navoiyning  “Lisonut-

tayr” dostoni hamda vaqtli matbuot nashrlari materiallaridan foydalanildi.