Til, lison, me’yor va nutq munosabati

sintagma 

termini  bilan  atagan  holda  birikmani  tasvirlagan;  lekin 

birikmani  va  bo’g’inni  til  elementlari  qatoriga  kiritmagan.  Afsuski,  Bunday 

yondashishning  sabablari  aytilmagan.  Bo’g’in  til  qurilishining  elementi  deb 

qaralmasligini  anglash  qiyin  emas:  mohiyati  jihatidan  bo’g’in  nutq  tovushining 

o’zi, undan alohida, farqli mohiyatga ega emas. To’g’ri, bo’g’in nutq tovushi bilan 

miqdoran  teng  kelishi  ham,  kelmasligi  ham  mumkin  (A.A.Reformatskiy  misolida 

bo’g’in  bilan  nutq  tovushi  teng  kelib  turibdi:  (i)  ayni  vaqtda  bo’g’in  ham);  olim 

ishlatgan 

element

  terminining  o’zida  birinchi  bo’g’in  bir  tovush  bilan,  ikkinchi 

bo’g’in ikki tovush bilan, uchunchi bo’g’in to’rt tovush bilan ifodalangan.Bo’g’in 

tarkibida  necha  tovush  bo’lishidan  qat’iy  nazar,  ular  mohiyat  jihatidan  nutq 

tovushiligicha qoladi. 

Aytilganlar asosida bo’g’in diqqat-e’tiborga loyiq hodisa emas degan xulosa 

chiqarmaslik  kerak.  CHunki  tillar  (til  oilalari)  o’zaro  leksemalarning, 

leksemashakllarning  bo’g’in  tuzilishiga  ko’ra  farqli  belgi  xususiyatlarga  ega. 

Masalan,  turkiy  tillarda,  shu  jumladan  o’zbek  tilida,  leksemaning  boshlanishida 

(demak,  bo’g’in  boshida)  ikki  ovozdor,  ovozli  yoki  shovqin  tovush  ketma-ket 

kelmaydi;  ko’p  bo’g’inli  leksemalarning,  leksemashakllarning  bo’g’inlarga 

ajratilishida  ham  o’ziga  xos  jihatlar  mavjud  va  hokazo.    A.A.Reformatskiyning 

nuqtai nazari bularni rad etmaydi, faqat bo’g’in til qurilishining elementi statusiga 

                                                           

23

 Реформатский А.А. Введение в языковедение. «Просвещение». –М.: 1967, 28. 

24

 Yuqoridagi asar, 29. 

---

 

55 

ega emasligigina nazarda tutiladi. A.I.Smirnitskiyning yondashuvi yuqoridagi ikki 

yondashuvdan keskin farqlanadi. 

A.I.Smirnitskiy  asarida  til  hodisalari  ma’lum  belgi-xususiyatlariga  qarab 

guruhlanadi. Bu yerda dastlab tovush (nutq tovushi) boshqa hodisalardan ajratiladi 

va  “tilning  qurilish  birligi,  to’g’rirog’i  –  til  birliklarining  qurilish  birligi”  deb 

baholanadi

25

.  Nutq tovushi, fonema  til birligi bo’la olmasligi, chunki  ular  o’zicha 

ma’no  bildirmasligi,  til  birligi  bo’la  olmasligi,  chunki  ular  o’zicha  ma’no 

bildirmasligi,  til  birliklari  uchun  moddiy  qobiq  bo’libgina  xizmat  qilishi 

ta’kidlanadi

26

. 

Til birligi bo’lish uchun esa Bunday birlik, birinchidan, tovush qobig’iga ega 

bo’lishi va ma’lum ma’noni bildirishi, ikkinchidan, ma’lum ma’no ma’lum tovush 

qobig’iga tilda (til xotirasida) birkitilgan bo’lishi, nutqqa tildan tayyor holda olib 

ishlatilishi  lozim

27

.  Ana  shunday  birliklar  sifatida  A.I.Smirnitskiy  “tilning  leksik 

birliklari”  nomi  bilan  so’zni  («отдельное  слово»)  va  Bunday  so’z  tarkibiga 

kiruvchi morfemalarni ko’rsatadi

28

. Bulаrdаn tаshqаri, nutqdа tuzilmay