Til, lison, me’yor va nutq munosabati

«

Gilos daraxtdir

»

 

tarzidagi hukmni aytish mantiqiy. Biroq «

Ildiz daraxtdir

» deyish mumkin emas. 

Tilshunoslikda lisoniy birlikning butun-bo‘lak munosabati 

partonimik 

(

part

 – 

qism,  bo‘lak),  tur-jins  munosabati 

giponimik  munosabat

  deyiladi.  Partonimik 

munosabatga  kirishuvchi  qismni  ifodalovchi  birliklar 

partonim

,  giponimik 

---

 

44 

munosabatga  kirishuvchi  jins  nomlari 

giponim

  deyiladi.  Butunlik 

totonim

  va  tur 

nomi 

giperonim 

deyiladi. 

O‘xshashlik (paradigmatik) munosabati o‘zaro teng (pog‘onali munosabatdagi 

daraxt

 va 

tana

, 

daraxt

 va 

gilos

 birliklari semantik qamrovi jihatdan teng emas edi), 

bir  umumiy  belgi  asosida  birlashib,  qator  hosil  qiluvchi,  ammo  o‘ziga  xos 

belgilarga ko‘ra farqlanib turuvchi birliklarning o‘zaro aloqasini ifodalaydi. 

Yuqorida  aytilganidek,  paradigma  a’zolari  o‘zaro  teng  bo‘lib,  nutqda  bir  xil 

o‘rinni  egallaydi  va  bir  xil  xususiyatga  ega  bo‘ladi.  Berilgan  misoldagi 

Halim

, 

Кarim

, 

Halima

  so‘zlari  o‘zaro  teng,  bir  xil  o‘rinda  kela  oladi,  biroq  o‘zaro 

farqlarga ham ega. 

O‘zaro  o‘xshashlik  munosabatida  bo‘lgan  birliklarning  bir-biri  bilan  farqli 

xususiyati  asosida  qarama-qarshi  qo‘yilishi 

ziddiyat  (oppozitsiya)

,  ziddiyatga 

kirishayotgan  paradigma  a’zolari 

ziddiyat  a’zosi

  deyiladi.  Ziddiyatdagi  birliklar 

o‘zaro ma’lum bir belgi asosida qarama-qarshi qo‘yiladi. Bu belgi 

ziddiyat belgisi

 

deyiladi. 

Ziddiyat  (ar.

qarama-qarshilik

:  var.

oppozitsiya

:  lat.

oppositio-qarama-qarshi 

qo‘yish

)  –  lisoniy  birliklarning  ifodalanmishmidagi  farqlarga  muvofiq 

ifodalovchilarining 

va, 

aksincha, 

ifodalovchilardagi 

farqlarga 

muvofiq 

ifodalanmishlarining muhim lisoniy farqlanishi. Masalan, 

b

 va 

t 

fonemalari orasida 

ziddiyat  mavjud  bo‘lib,  shunga  muvofiq, 

bosh

  va 

tosh

  birliklari  orasida  shakliy-

mazmuniy  qarama-qarshilik  munosabati  amal  qiladi.  Yoki  «birlik  son»,  «ko‘plik 

son»  orasidagi  semantik  ziddiyat 

kitob

  va 

kitoblar

  birliklarida  ham  shakliy 

(formal), ham mazmuniy (semantik) farqni keltirib chiqaradi. 

Tabiat,  jamiyat  va  tafakkurdagi  mavjudlik  va  taraqqiyotning  asosiy  omili 

qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni bo‘lganligi kabi lisoniy paradigmada 

birliklarni 

bir-biriga 

bog‘lab  turuvchi,  paradigmaning  yashovchanligini 

ta’minlovchi  omil  lisoniy  ziddiyatdir.  Demak,  lisoniy  ziddiyat  falsafiy  qarama-

qarshilik birligi va kurashi qonunning tildagi xususiylashmasi, voqelanishidir. 

---

 

45 

Lisoniy  ziddiyatni  aniqlash  yoki  lisoniy  ziddiyatga  bunday  yondashish 

ziddiyatli va ziddiyatsiz munosabatni farqlashni taqozo qiladi. Chunki turli lisoniy 

birlik  va  bir  birlikning  turli  varianti  orasidagi  munosabat  har  xil  tabiatli  unsurlar, 

a’zolar  orasidagi  munosabatlar  sifatida  muayyanlashtirilmog‘i  lozim.  Masalan, 

shaxs-son  shakli  bo‘lgan