Til, lison, me’yor va nutq munosabati

2.  Leksema  va  so‘z.

  Lisonning  borliq  hodisalarini  nomlash,  ifodalash, 

ko‘rsatish  uchun  xizmat  qiluvchi  birligi  –  leksema.  Lisoniy  birlik  sifatidagi 

leksema  biri  ikkinchisisiz  mavjud  bo‘la  olmaydigan  ikkita  psixofizik  tomon  – 

---

 

23 

akustik  struktura  (tovush  qobig‘i),  ya’ni  nomema  hamda  ma’lum  bir  tushuncha 

asosida vujudga kelgan mazmuniy struktura, ya’ni sememaning birligidan iborat. 

Lisoniy  birlik  sifatidagi  leksemaning  tovush  strukturasi  fonetik  birlik 

ko‘rinish  (variant)larining  turlicha  kombinatsiyalari  asosida  vujudga  kelgan. 

O‘zbek  tilida  mavjud  barcha leksemaning  shakliy  tomoni tilimizda  mavjud  30  ta 

fonema asosida, xolos. Shu boisdan tashqi fonetik strukturasi asosida leksemalarni 

kuchli  va  kuchsiz  ziddiyatga  qo‘yish  mumkin.  Кuchli  oppozitsiya  bittadan  (

u

 

– 

olmosh, 

e –

 undash), ikkitadan (

ot

, 

ish

), uchtadan (

bor, kel

), to‘rttadan (

qunt, band

) 

fonema  variantining  zidlanishi  asosida  hosil  bo‘lgan  bo‘lsa,  kuchsiz  ziddiyat 

leksemaning tarkibidagi ayrim fonema variantlari asosida bo‘ladi (

tub – tup, bob – 

bop

).  

Har  bir  leksema  lisoniy  birlik  sifatida  mazmun  mundarijasiga  ham  ega. 

Leksemaning mazmun mundarijasi denotat yoki referent deb ataladigan borliqdagi 

narsa,  harakat,  belgi,  miqdor  kabilarni  ifodalaydigan  tushunchalarni  anglatadi. 

Masalan,  borliqda 

yuz

  deb  ataluvchi  kishi  burni  ikki  tomonining  peshonadan 

iyakkacha  bo‘lgan  qismi  mavjud.  Shu  asosda  kishi  ongida  «yuz»  tushunchasi 

vujudga  kelgan.  Mazkur  tushuncha  asosida  esa  semema  (leksema  ma’nosi) 

shakllanadi. Tushuncha bilan ma’no bitta narsa emas, ular farqli xususiyatga ega. 

Masalan, ingliz, rus, nemis tilida so‘zlashuvchi kishilarning ongida «aka» va «uka» 

tushunchalari mavjud. Biroq bu tushunchalar 

brother

 (ingliz), 

brat

 (rus) va 

bruder

 

(nemis) leksemalarida bitta ma’no (semema)da birlashgan. Yoki 

yuz

, 

bet

, 

bashara

, 

chehra

, 

oraz

  leksemalari  bitta  tushunchani  ifodalaydi,  lekin  ma’nolari  o‘zaro 

farqlanadi. 

Leksemaning mazmun silsilasi bo‘lgan sememani tashkil etuvchi a’zo – sema. 

Nomema  tovushlarning  turlicha  kombinatsiyalari  asosida  tashkil  topganligi  kabi, 

ana  shu  semalarning  turlicha  birikuvi  va  ba’zilarining  o‘rin  almashinuvi  asosida 

turli  mazmundagi  semema  vujudga  keladi.  Bu  sememalarning  semik  tarkibi 

quyidagicha: 

---

 

24 

yuz

 

–

  «odamga  xos»,  «boshning  old  qismi»,  «burunning  ikki  tomoni», 

«peshonadan 

iyakkacha», 

«burundan 

quloqqacha», 

«qo‘llanilishi 

chegaralanmagan», «uslubiy betaraf», «turkiy qatlamga oid», «umumiste’mol»; 

jamol

  –  «odamga  xos»,  «boshning  old  qismi»,  «burunning  ikki  tomoni», 

«peshonadan  iyakkacha»,  «burundan  quloqqacha»,  «qo‘llanilishi  chegaralangan», 

«badiiy uslubga xos», «arabiy qatlamga xos».  

Har  ikkala  leksema  ham  bir  tushunchani  ifodalaydi.  Ularning  mazmun 

mundarijasi 

–  sememalarining  semik  tarkibi  farqlanadi.  Leksemalar 

sememalarining atash semalari denotatning in’ikosi – tushunchani ifodalaydi. Har 

bir  leksema  sememasi o‘xshash  va  farqlovchi semaga  ega.  O‘xshash  sema  ularni 

guruhlarga birlashtirishga, farqli sema esa ajratishga xizmat qiladi. 

Leksemaning nutqiy qo‘llanilishidagi varianti so‘z bo‘lib, ular turlicha matniy 

qurshov asosida har xil xususiyat kasb etadi. 

Leksema tub yoki yasama bo‘lishi mumkin. Masalan, 

kitob

, 

savdogar

, 

nonchi

 

birliklarini  olaylik.  Qatordagi 

kitob

  va 

savdogar

  birliklari  tayyorlik,  umumiylik, 

ijtimoiylik  xossalariga  ega.  Biroq  tilimizda 

nonchi

  degan  lisoniy  birlik  yo‘q.  U 

nutq  jarayonidagina  hosil  qilinishi  mumkin  va  yuqoridagi  birliklar  ega  bo‘lgan 

xususiyatdan  xoli. 

nonchi

  birligining  nutq  jarayonigagina  xosligi  uning  tayyorlik 

belgisiga ega emasligini ko‘rsatadi.