Til ijtimoiy hodisa. Fonetika

tili paydo bo‗ladi. Bu jarayonni quyidagi chizmada aks ettirish mumkin: 

 

 

  

 

 

 

Ko‗rinyaptiki, til to‗xtovsiz ravishda o‗zgarib, rivojlanib boruvchi ijtimoiy hodisa 

ekan.  Til  taraqqiyoti  jamiyat  taraqqiyoti  bilan  chambarchas  bog‗liq.  Tildagi 

o‗zgarishlar  birinchi  navbatda  uning  lug‘at  tarkibida  aks  etadi.  Kishilar 

hayotidagi o‗zgarishlar, ilm-fan, madaniyat hamda iqtisodning rivojlanishi tilning 

lug‗at tarkibini boyitib boradi. Tilning tovushlar tizimi va grammatik qurilishi esa 

juda sekinlik bilan o‗zgaradi. Buni til tarixini o‗rganish orqaligina sezish mumkin. 

Tilning  muntazam  tarzda  taraqqiy  qilib  borishini  ona  tilimiz  bo‗lgan  o‘zbek  tili 

misolida ko‗rib chiqamiz.  

 O‗zbek tili ijtimoiy vazifasining kengayishi natijasida uning lug‗at tarkibida katta 

o‗zgarishlar  yuz  berdi.  Tilimiz  lug‗at  tarkibining  ichki  imkoniyatlar  vositasida 

yangi  yasalgan  so‗zlar  va  boshqa  tillardan  qabul  qilingan  so‗zlar  hisobiga  boyib 

borishi  ko‗zga  tashlanmoqda.  Masalan,  aqldosh,  telemahmadana,  muzlatgich, 

purkagich  kabi  yangidan  yasalgan  so‗zlar,  broker,  diler,  makler,  komputer,  

menejer,  fermer,  biznes  kabi  boshqa  tillardan  olingan  so‗zlar  bunga  misol  bo‗la 

oladi.  Ayrim o‗zbekcha so‗zlarning ma‘nosida o‗zgarishlar yuz berib, ular boshqa 

ma‘nolarda  qo‗llana  boshladi.  Masalan,  ishbilarmon  va  tadbirkor  so‗zlari  ilgari 

sifat turkumiga mansub bo‗lib, belgi ifodalagan bo‗lsa, hozirgi paytda bu so‗zlar ot 

turkumiga ko‗chib o‗tdi va shaxs ma‘nosini ifodalaydigan bo‗lib qoldi.  

 O‗zbek tilining fonetik tizimida, nisbatan kam bo‗lsa ham, ayrim o‗zgarishlar sodir 

bo‗ldi.  Jumladan,  o‗zlashma  so‗zlarda  bo‗g‗inning  o‗zbek  tiliga  xos  bo‗lmagan 

yangi turlari (so‗z boshida va so‗z oxirida ikki yoki undan ortiq undoshning qator 

kelishi)  paydo  bo‗ldi:  sport,  stol,  traktor,  shkaf,  magistr,  kongress  kabi. 

Shuningdek,  o‗zlashma  so‗zlarda  ikkita  har  xil  unlining  o‗zbek  tili  uchun  xos 

bo‗lmagan ketma-ket kelish holatlari kuzatiladi: aeroport, poema, geologiya, teatr, 

bionika  kabi  (arabcha  doim,  inshoot,  maorif,  taassurot,  shuur,  tabiiy  kabi  so‗zlar 

ilgaridan mavjud edi).  

Ona  tilimizning  grammatik  qurilishida    ham  juz‘iy  o‗zgarishlar  ro‗y  berdi. 

Masalan,  morfologik  o‗zgarishlarga  -lar  ko‗plik  qo‗shimchasi  ma‘nolari 

kengayishini  (hurmat,  kinoya,  jamlash,  ayirish,  noaniqlik,  kuchaytirish),  egalik 

qo‗shimchasi  ma‘nosidagi  umumdan  ajralganlik  (Bobur  bog„i,  Navoiy  ko„chasi) 

kabi ma‘noning paydo bo‗lishi kiriritilsa, sintaktik o‗zgarishlarga boshqa tillarning 

ta‘sirida  yangicha  tarkibdagi  to‗liqsiz  gaplarning  (Tug„ilgan  kuningiz  bilan, 

Bayramlar  bilan  va  h.)  yuzaga  kelganligini,  qo‗shma  gaplar  tasnifidagi 

o‗zgarishlarni misol qilib keltirish mumkin. 

Ona tilimizning bundan keyingi taraqqiyoti leksikaning yana ham boyishi, grammatik 

qurilishning  ichki  qonuniyatlar  asosida  takomillasha  borishi  bilan  bog‗liq  ravishda 

davom etadi.  

Urug` tili 

Qabila 

tili 

Qabila 

ittifoqi 

tili 

Xalq tili 

Milliy til 

---