Tijorat banklarining aktiv va passiv operatsIYalari

17-MAVZU. TIJORAT BANKLARINING AKTIV VA PASSIV OPERATsIYalARI
17.1. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari va ularni amalga oshirish asoslari.
17.2. Tijorat banklarining passiv operatsiyalari. Tijorat banklari passivlarining barqarorligi.
17.3. Tijorat banklarining kredit operatsiyalari.
17.4. Banklarning qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan investitsion operatsiyalari.
17.5.Tijorat banklarining komission vositachilik operatsiyalari.
17.6. Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan emission operatsiyalari. Banklarning ssuda kapitallari bozoridan resurslar jalb etishi.


Tayanch iboralar: kredit, vositachilik, mablag’ jalb qilish, likvid, tamoyillari, qimmatli qog’ozga aktiv.


17.1. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari va ularni amalga oshirish asoslari.
Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat, shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o’z bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maksadida ularni vakqtincha foydalanishga mablag’ zarur bo’lgan korxonalarga ssudalar berishgan.
Mobilizatsiyalashgan pul mablag’lari banklar mijozlarini kreditlash uchun va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni qo’llabquvvatlash uchun foydalanadi. Daromad olish maqsadida bank resurslarini joylashtirish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar banklarning aktiv operatsiyalari deyiladi.
Veksel operatsiyalari veksellarni qayd yoki hisobga olish boyicha operatsiyalar va veksellar boyicha ssudalar berish operatsiyalariga bo’linadi.
Markaziy bankning xududiy boshqarmalarida berilgan veksellarni qayta hisobdan o’tkazishi mumkin. Vekselni hisobga olib bank uning vaqtinchalik egasi bo’ladi va vekselni emitent qilgan yoki uni hisobga olish uchun taqdim qilgan shaxsga ma’lum miqdorda pul to’laydi. Bu operatsiya uchun bank mijozdan qayd etish foizi yoki diskont deb ataluvchi ma’lum foiz undiradi. Diskont – bu vekselda ko’rsatilgan summa bilan veksel egasiga to’lanadigan summa o’rtasidagi farqdir.
Bozor iqtisodiyoti va jahon xo’jaligi rivojlanishi bilan bank tizimi ham rivojlana bordi. Xozirgi sharoitda banklar tobora ko’proq faqat sof bank operatsiyalarini bajaradigan emas.
Tijorat banklari quyidagi aktiv operatsiyalarni bajaradi:
aktiv ssuda operatsiyalari;
bank xizmatlari va vostitachilik operatsiyalari;
bankning o’z mablag’lari xisobidan amalga oshiradigan operatsiyalar va boshkalar.
Shu bilan birga banklar moliyaviy xizmatlar ko’rsatadigan moliyaviy muassasalarga aylanmoqda, bu bank balansida aks ettirilmaydi, lekin juda katta daromad keltiradi. Masalan: banklar valyuta operatsiyalarini bajarganda sarroflar - brokerlar sifatida maydonga chiqadilar va katta miqdorda vositachilik xaqi oladilar.
Tijorat banklarning samarali faoliyatini ta’minlash maqsadida bank nazorati va monitoringini amalga oshirish, tijorat banklari faoliyatini boshqarish usullarini takomillashtirish va xalkaro talablarga moslash, yangi schetlar tizimiga o’tish, chet el banklarining shu’balarini ochish, to’lov tizimini takomillashtirish, tijorat banklarning qimmatbaho qog’ozlar bilan operatsiyalarini rivojlantirish, pul va valyuta bozorida banklarning aktiv faoliyatini ta’minlash kabi dolzarb masalalar hozirgi kunda mustaqil bank tizimining rivojlanishi tufayli o’z yechimini topmoqda.
Xalq xo’jaligidagi vaqtincha bo’sh turgan mablag’larni yig’ish va ularni kapitalga aylantirish banklarning ilk funktsyalaridan biri hisoblanadi. Bu funktsiyaning amalga oshirilishi natijasida bir tomondan, huquqiy va jismoniy shaxslar jalb qilingan mablag’lari buyicha ma’lum miqdorda daromadga ega bo’ladilar, ikkinchi tomonidan bu mablag’lar banklarning kreditlash qudratini tashkil qiladi va bu resurslarga asoslangan xolda. banklar ssuda operatsiyalarini olib boradi. Vaktincha bo’sh mablag’lar banklar ishtirokisiz bir korxona tomonidan ikkinchi korxonaga vaktincha foydalanishga beriladigan bo’lsa, bu munosabatlarni tashkil qilishda ma’lum qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin: