“Тижорат банкларини даромадларини соликкатортишни такомиллаштириш”


йилда Узбекистон Республикаси тижорат банклари томонидан килинган харажатларнинг таркибий тузилиши тугрисида маълумот



Download 231 Kb.
bet7/7
Sana21.02.2022
Hajmi231 Kb.
#27108
1   2   3   4   5   6   7
2002 йилда Узбекистон Республикаси тижорат банклари томонидан килинган харажатларнинг таркибий тузилиши тугрисида маълумот2[2]



Банкларнинг
номи

Туланган фоизлар

Валюта бозоридаги ва кимматбахо когозлар операция буйича харажат.

Мижоз ва банкларга курсатилган хизмат учун комиссия харажат.

Маъмурий харажатлар

Бошка
Харажатлар

Жами
Харажатлар

1

2

3

4

5

6

7

8

1

ТИФ Миллий банки

72,2

0,01

5,7

6,1

16,9

100,0

2

АТ «Узсаноаткури-лишбанк»

34,2

0,0

5,8

14,4

45,6

100,0

3

АТ «Пахтабанк»

10,6

0,0

24,0

17,3

48,1

100,0

4

ДАТ «Замин» банк

54,3

0,0

2,7

18,3

24,7

100,0

5

ДАТ «Асака» банк

15,9

57,4

3,0

6,8

16,9

100,0

6

АТ «Авиабанк»

18,6

13,7

3,3

34,3

30,1

100,0

7

АТ «Хамкорбанк»

47,4

2,9

2,0

39,3

8,4

100,0

8

ХОТАТ «Бизнес банк»

39,6

0

13,4

6,6

40,4

100,0

9

Узприватбанк

42,2

1,6

2,5

21,2

32,5

100,0

10

Узбек-турк банки»

12,0

0

5,4

21,4

61,2

100,0


ЖАМИ

117011,1

21877,2

20680,3

24955,1

63105,1

2476288


Уртачаси

47,2

8,8

8,4

10,1

25,5

100,0

Илмий ишимизнинг 6-жадвалида келтирилган маълумотларни тахлил килар эканмиз, Узбекистон Республикаси банк тизимида хозирги вактда тижорат банкларининг харажатлари, биз юкорида таъкидлаб утган туркумлаштиришдан фаркли уларок, бошка гурухларга булинганлигининг гувохи буламиз. Улар куйидагилардан иборатдир:
1. Туланган фоизлар, бу уз навбатида яна икки гурухга ажратилади.
а) хисоб-китоб, депозит, жорий счётлар ва ахоли омонатлари буйича туланган фоизлар;
б) бошка тижорат банкларидан олинган кредитлар буйича туланган фоизлар;
2. Валюта бозоридаги ва кимматбахо когозлар билан операциялар буйича харажатлар;
3. Банклар ва мижозлар хизмати буйича туланган комиссиялар;
4. Маъмурий (шу жумладан ходимларга иш хаки) харажатлари
5. Бошка харажатлар.
Бизнинг фикримизча, шу жойда бу харажатлар гурухи хар бирининг таркиби аник холда кандай характерлардан таркиб топганлиги тугрисида батафсил тухтаб утишга ва уларга атрофлича тавсифнома беришга сира хожат йукдир.
Диссертация ишининг учинчи бобида давлат бюджети ва тижорат банклари иктисодий манфаатларига мос келувчи даромад (фойда)дан олинадиган солик механизмини такомиллаштириш билан боглик булган айрим таклифлар асосланган.
Хозирги шароитда иктисодиётда бозор муносабатлари шаклланиб ва секин-аста ривожланиб бораётган бир пайтда таксимлаш масалалари алохида ахамият касб этади. Чунки иктисодиёт тармоклари хар бирининг ривожланиш суръатлари ва бутун иктисодиёт узининг хам ривожланиш даражаси куп жихатдан, бошка шароитлар тенг булган такдирда, ана шу масалаларнинг кай даражада хал этилганлигига бевосита богликдир.Бу нарса тижорат банклари фаолиятига хам бевосита тегишлидир. Шунинг учун хам биз тижорат банклари доирасида фойданинг шаклланиши ва ундан фойдаланиш жараёнларини тадкик этаётган бир вактимизда мантикка риоя килган холда тижорат банклари ёрдамида реализация килинган миллий даромад бир кисмининг таксимланиши муаммосига дуч келамиз ва уни узимизнинг имкониятимиз даражасида хал килишимиз керак. изнинг фикримизча, умумий режада фойдани таксимлаш муаммоларини шартли равишда икки гурухга булишимиз мумкин:
Биринчи гурух - фойдани мамлакат микиёсида бирламчи таксимлаш;
Иккинчи гурух - фойдани хужалик юритувчи субъектлар микиёсида иккиламчи таксимлаш.
Бу ерда бизнинг шартли равишда икки гурухга ажратганимизнинг биринчисида давлат билан тижорат банклари уртасида вужудга келадиган масалалар булиб, улар тижорат банклари даромадлари ёки фойдасини соликка тортиш билан боглик ва улар бирламчи таксимотни уз ичига олиши керак. Шу шартли равишда ташкил топган, иккинчи гурухга эса тижорат банкининг ихтиёрида коладиган ва акционерлар умумий йигилишининг карорига кура фойдаланадиган даромадларни ёки фойдаси иккиламчи таксимлаш билан боглик булган масалалар уз аксини топиши лозим.
Яратилган даромад ёки фойданинг давлат ва тижорат банклари уртасида окилона (оптимал) таксимланиши тижорат банкларининг ривожланишига узининг ижобий таъсирини курсатади. Буни исботлаб беришга сира хам хожат йук. Шунинг учун хам бозор муносабатлари системасида тижорат банкларининг мувоффакиятли фаолият курсатиши улар даромадини ёки фойдасини соликка тортиш тизимининг таъсирига бевосита богликдир.
Шу нарсани алохида таъкидлаш лозим-ки, бозор иктисодиёти шароитида тижорат банклари ихтиёрига коладиган даромад (фойда)ни таксимлаш хар бир тижорат банкига тегишли булган унинг ички масаласидир. Шу маънода биз бу масалани хозирги шароитда маълум маънода иккинчи даражали ёки иккинчи пландаги масала деб карашимиз мумкин. Бир вактнинг узида бу масала уз ахамиятини хозирги шароитда бир оз даражада йукотган булишига карамасдан, бизнинг назаримизда, ханузгача узининг окилона ечимини топмаганлигини таъкидлаб утишимиз зарур. Узбекистон республикаси бош тизимида фаолият курсатаётган тижорат банкларининг хакикий ахволи хам шундан далолат бериб турибди.
Биз илмий ишимизда тегишли масалаларни тахлил килар эканмиз, хозирги вактда тижорат банклари билан давлат уртасидаги муносабатлар хам етарли даражада эмаслигининг гувохи буламиз. Шу боисдан хам юкоридаги муаммоларни етарли даражада тадкик килмок учун тижорат банклари даромадини бирламчи тксимлаш масалаларига уз эътиборимизни каратишимиз максадга мувофикдир. Шу уринда, бизнинг фикримизча, соликка тортишнинг умумий услубий (методологик) масалаларига, кискача булсада тухталиб утиш зарурдир.
Соликка тортишнинг умумий услубий (методологик) характердаги масалаларни куриб чикиш ва биз томонимиздан куриб чикилиши лозим булган муаммолар доирасидан чикканлиги учун биз онгли равишда муаммонинг бир неча йуналишларига (аспектларига) кискача уз эътиборимизни каратамиз, улар куйидагилардан ибортдир:
- соликларнинг иктисолий табиати ёки мохияти;
- соликларнинг турли бошка туловлар ва мажбурий ажратмалардан афзалликларини англаб берувчи характерли белгилари;
- соликларнинг олиниши (ундириш) механизми.
Шу муносабат билан соликларнинг ижтимоий-иктисодий мохияти, солика тортиш тамойиллари ва услублари, уларнинг роли ва турли, одатда жамиятнинг иктисодий тузуми билан белгиланишини таъкидлаб утишимиз лозим. Шунинг учун хам иктисодиёт фанинининг классиклари жамият тараккиётининг иктисодий муаммоларини тадкик килиш жараёнида улар соликларнинг мохияти ва уларнинг иктисодий табиати масалаларига алохида эътибор берганлар.
Таъкидлаш лозимки, ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши билан соликлар узининг хозирги замон куришига келгунга кадар жуда куп узгаришларга дучор булган. Жуда куп иктисодчи-олимларнинг тадкикоитлари натижасида соликларнинг давлатнинг уз функцияларини бажариш учун зарур булган зарурий элемент эканлигини курсатганлар ва шунинг учун хам улар узларининг асосий эътиборларини жамият ривожланишининг турли боскичларида соликка тортиш механизмини такомиллаштириш масалаларига каратганлар.
Тижорат банклари даромадини (фойдасини) соликка тортиш масалалари мухокама этилаётган пайтда, бизнинг фикримизча, соликларнинг бу афзалликлари эътибордан четда колмаслиги керак. Улар тулик эътиборга олиш деган булса, шубхасиз-ки, тижорат банклари орасида хам бозор иктисодиётининг барча субъектлари сингари соликка тортишнинг ягона тартиби кулланиши керак. Аммо биз бундан барча тижорат банкларига нисбатан бир хил солик турлари ва ставкалари кулланиши керак экан-да, деган хулоса чикаришимиз максадга мувофик эмасдир. Бунинг, бизнинг назаримизда, бир неча сабаби мавжуд булиб, биз улар тугрисида диссертацион ишимиз давомида батафсил тухталиб утамиз.
Шуни таъкидлаш лозим-ки, хар бир давлатда солик тизими, жумладан соликка тортиш механизми хукуматнинг тегишли конунлари ва норматив актлари томонидан тартибга солиб турилади. Бизнинг Узбекистон республикамизда бозор иктисодиётига утиши билан соликка тортиш тизими шаклланиб, ривожланиб хамда такомиллашиб бормокда. Худди шундай фикрни тижорат банклари даромади (фойда) ни соликка тортиш масалаларига нисбатан хам айтиш мумкин.
Шу билан биргаликда шу жойда мамлакатимизда иктисодий ислохотлар бошланган пайтдан бошланиб хозиргача соликка тортиш тизими анча узгарганлигини алохида таъкидлаб утмок лозим. Узбекистон республикаси «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган соликлар тугрисида»ги конунига мувофик, дастлаб тижорат банклари 1991 йилнинг 1 январидан бошлаб,куйидаги шакл соликларни тулай бошлаган эдилар, биринчиси фойдадан олинадиган солик (45%), иккинчиси истеъмолга купайтирилган маблагларнинг устидан олинадиган солик. Бирок 1992 йилнинг 1 январидан бошлаб бу соликлар бекор килинди ва уларнинг урнига даромаддан олинадиган солик амалга жорий килинди. Бир вактнинг узида мол-мулкдан олинадиган солик ва умумий фойдаланишга мулжалланган йулларни реконструкция килиш ва куришни молиялаштириш билан боглик булган харажатларни коплаш учун соликлар кулланила бошланди.
Узбекистон республикаси Вазирлар махкамасининг 1994 йил 13 июлдаги 362 сонли «Узбекистон республикаси банк тизимининг ривожланишига молиявий ёрдам курсатиш сохасига доир чора-тадбирлар тугрисида»ги карори ва карорни мантикан тулдирган Узбекистон республикаси Вазирлар махкамасининг 1995 йил 9 ноябрдаги 427 сонли «Узбекистон республикаси банк тизимининг ривожлантиришнинг комплекс дастурини амалга оширишга доир чора тадбирлар тугрисида»ги карорига асосан мулк шаклидан катиъй назар, шу жумладан, чет эл капитали иштирокидаги барча тижорат банклари, шунингдек Узбекистон республикаси худудида жойлашган чет эл банкларининг филиаллари ва ваколатлари бюджетга туланадиган куйидаги соликлардан озод этилди:
- банкларнинг даромадига солинадиган солик;
- банкларнинг мулкига солинадиган солик:
- ер солиги:
- тижорат воситалари эгаларидан олинадиган соликлар.
Колган бошка хамма, амалдаги ва янги киритиладиган тартибда солик туловчи булиб хисобланадилар.
Тижорат банкларининг солик солишдан озод булган маблаглари куйидаги максадларга йуналтирилди:

  • - 50% микдорида Узбекистон банклари Ассоциациясининг марказлаштирилган фонди оркали Узбекистон банк тизимини ривожлантиришнинг комплекс дастурини амалга оширишни максадли молиялаштириш учун;

  • - куйидаги максадли йуналишларга, колган 50% сумма микдорида тижорат банкларини ривожлантириш учун;

  • - банк ичидаги инфраструктурани ривожлантиришга ва банк ичидаги операцияларни утказишга замонавий дастурли таъминот хамда комплекс автоматлаштиришни жорий этишга;

  • - замонавий сателлит ва оптоволокон алока тизимидан фойдаланиш базасида автоматлаштирилган хисоб-китобларни ягона банклараро тизимини ташкил этишга;

  • - маълумотларни узатишни умумдавлат тармоги базасида автоматлаштирилган хисоб-китоб тизими билан ягона информация тармогини ташкил этишга;

  • - суммали дебет ва кредит пластик карточкаларни муомалага жорий этиш;

  • - узини моддий-техника базасини ривожлантириш ва мустахкамлашга, валюта алмаштириш пунктлари ва филиаллари тармогини кенгайтириш билан бирга банкнинг бинолари ва иншоотларини куриш ва кайта таъмирлаш (реконструкция килиш), офис мебеллари, сейфлар, кондиционерлар, хар хил типдаги калькуляторлар, телефакслар ва махсус трансперт сотиб олишга;

  • - чет эллик маслахатчиларни жалб килишга;

  • - кадрларни тайёргарлиги ва малакасини ошириш хамда укитишни ташкил этишга3[3].

Узбекистон Республикаси банк тизимидаги тижорат банклари Узбекистон Республикаси Банклар Ассоциациясининг аъзоси хисобидан солик солишдан озод булган маблагларини 50 фоизини Банклар Ассоциациясига утказа бошладилар.
Шуни алохида таъкидлаш лозимки, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1996 йил 31 декабрдаги «Узбекистон Республикаси 1997 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш ва Давлат бюджетининг асосий курсаткичлари прогнози тугрисида»ги карорига мувофик 1997 йилнинг 1 январидан бошлаб тижорат банкларининг солик солишдан озод килинган маблагларининг 30% республика бюджети даромадига йуналтириладиган булди. Бирок энди масала бу ерда асосан 3 та солик тури буйича, яъни – даромад солиги, мол-мулк солиги ва ер солиги тугрисида кетаётир. Чунки 1996 йилдан бошлаб асосий воситалар амортизациясидан 20%лик ажратмалар хамда 1997 йилдан бошлаб эса транспорт воситаларининг эгаларидан олинадиган солик бекор килинди ва сунгги мол-мулк солиги билан бирлаштирилди. Бундан озод килинган маблагларнинг колган кисми Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Узбекистон Республикаси Давлат Солик кумитасининг 1997 йил 18 мартдаги 04-01-02/10810/4-1739 сонли хатига биноан Узбекистон Республикаси Банклар Ассоциацияси (жами озод килинган ва хисобланган маблаглар суммасининг 35%и) ва тижорат банкининг узини (35%) уртасида таксимланади. Ушбу хатда маблагларни давлат бюджетига утказиш тартиби ва муддатлари хам белгиланди. Унга асосан бу маблаглар йилнинг хар чорагида хисоботдаги йил чорагидан кейинги ойнинг 15-кунидан кечиктирмай бюджетга утказилиши лозим. Озод килинган маблагларнинг 30% лик суммаси бюджетга уз вактида утказилганлиги учун муддати утказилиб юборилган хар бир кун учун туланилиши лозим булган 0,15% микдорида пеня хисобланади.
1995 йилнинг 1 январидан бошлаб Узбекистон Республикасида «Махсулот (иш, хизматларни) ишлаб чикариш ва сотишга доир харажатлар таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тугрисида»ги Низом амал килиб келяпти. Тижорат банклари хам 1997 йилнинг 1 январига кадар шу низомнинг асосий коидаларига кура иш олиб боришган. Бирок банк фаолиятининг узига хос хусусиятларига эга эканлигини ва Узбекистон Республикаси тижорат банкларининг эндиликда халкаро андозаларига мос келадиган янги варакалари режасидан фойдаланишини хисобга олиб Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Узбекистон Республикаси Марказий Банки ва Узбекистон Республикаси Давлат Солик кумитаси билан биргаликда Узбекистон Республикаси Марказий банки 1997 йилнинг 31 мартида 04-01-02/136/9-97/97-23 сон билан тасдикланган «Узбекистон Республикаси тижорат банкларининг даромадлар, харажатларни хисобга олиш ва даромад солигини хисоб-китоб килишнинг вактинчалик Низоми»ни ишлаб чикди.
Ана шу Низомга Узбекистон Республикасининг «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган солик тугрисида»ги конун (кейинчалик Узбекистон Республикаси Солик кодекси), «Узбекистон Республикасининг Марказий Банки тугрисида»ги конуни ва «Банклар ва банкларнинг фаолияти тугрисида»ги конуни ва тижорат банкларидаги бухгалтерлик хисоб варакаларининг янги режаси асосида солик солинадиган базани белгилайди.
Низомни тахлил килиш натижасида биз унда даромадлар ва харажатларни гурухлаштириш ва молиявий натижаларни шакллантириш коидаларининг мавжуд эканлигини, банкнинг соликка тортиладиган базага тескари тартибда киритиладиган харажатлар моддалари ва тижорат банкининг соликка тортиладиган базадан чикариб ташланадиган имтиёзлар суммаси белгиланганлигининг гувохи булишимиз мумкин.
Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитаси ва Узбекистон Республикаси Марказий Банкининг 1997 йилнинг 23 январдаги «Банкларнинг мол-мулкидан олинадиган соликнинг хисобланиши ва бюджетга туланиши тартиби тугрисида»ги 04/97-4/36 сонли Низоми Узбекистон Республикаси худудида жойлашган, мулкчилик шаклларидан катъий назар, барча банклар (Узбекистон Республикаси Марказий Банкидан ташкари), хорижий банкларнинг шуъба банклари (филиаллари) ва ваколатхоналарининг мол-мулк солигига тортилиши назарда тутилади. Ушбу Низомга асосан соликка тортиш объекти узгарди. Низом амалга кирган 1997 йилнинг 1 январидан бошлаб куйидаги хисобвараклар буйича банкнинг балансида булган асосий ишлаб чикариш фоизлари киймати бундай объект хисобланади:

  • - 16509 «Банк хоналари, бинолари ва бошка иморатларда;

  • - 16529 «Транспорт ускуналари»;

  • - 16535 «Мебель, асбоблар ва ускуналар»;

  • - 16515 «Объектни ижарага олиш ва ижарага олинган объектни такомиллаштириш хукуки;

  • - 16549 «Ижарага берилган асосий воситалар;

  • - 16529 «Тижорат ускуналари» хисоб вараги.

Низомда бир катор имтиёзлар кузда тутилган, масалан, янгидан ташкил этилган банклар Узбекистон Республикаси Марказий Банки томонидан руйхатдан утганидан сунг дастлабки икки йил давомида бу соликдан тулик озод килинадилар. Левин курсатилган имтиёз тугатилган ёки кайта ташкил килинган банклар, уларнинг филиаллари ва таркибий булинмалари негизида ташкил килинган банкларга тегишли булмайди. Солик солинадиган база тулик ёки кисман солик туловчи балансида турадиган уй-жой-коммунал ва ижтимоий-моддий соха объектларининг баланс кийматига камайтирилади. Тижорат банкларнинг мол-мулки солик солинадиган базанинг 2003 йил 1 январидан бошлаб йилига 5% ставкаси буйича соликка тортилади.
Шуни таъкидлаш лозимки, бозор иктисодиёти соглом амал килиб келаётган ривожланган мамлакатларда солик тизимини систематик такомиллаштириб бориш табиий хол деб каралади. Бизнинг республикамизда хам иктисодиётда бозор муносабатларининг ривожлана бориши жараёнида солик тизимининг таркибий кисмлари ва элементлари кайтадан куриб чикиб борилмокда, бунинг натижасида эса соликларнинг айрим турлари бекор булиб ва улар урнига соликларнинг замонавий турлари кабул килинмокда. Маълумки, давлатнинг тижорат банклари билан буладиган узаро муносабати бозор муносабатлари харажатларига эга булиши керак. Бу нарса эса, уз навбатида факат окилона солик куллаш асосидагина амалга оширилиши мумкинки, улар ёрдамида хар бир хужалик юритувчи субъект узлари томонидан яратилган даромадлардан фойдаланишда тенг шароитларга эга булиши керак. Шунинг учун бизнинг фикримизча, тижорат банкларини даромадини (фойдасини) соликка тортишда куйидагилар инобатга олинса, бу ижобий самара бериши мумкин.
1. Бозор иктисодиёти шароитида соликка тортиш масалалари хал этилаётган бир пайтда бир хил фаолият тури (гап бу ерда тижорат банки фаолияти тугрисида кетаяпти) билан шугулланувчиларга нисбатан бир хил даромад солиги ставкасини кулланиши хамма вакт хам ижобий натижасини бермайди. Биргина мисол келтирайлик; шубхасизки, АТ «Пахтабанк»ни ХОТАТ «Бизнес Банки» билан бир каторга куйиб булмайди ва уларга нисбатан даромаддан олинадиган соликнинг бир хил даражадаги ставкасини урнатиш, бизнинг назаримизда, уз маъносига эга эмас. Шунга мос равишда АТ «¢аллабанк»ни «Узприватбанк» билан тенглаштириб булмайди.
Юкоридаги мулохазаларимиздан куриниб турибдики, тижорат банклари даромадидан олинадиган соликнинг ставкаси урнатилаётган (белгиланаётган) вактда уларга нисбатан табакалаштирилган (дифференциаллашган) холда ёндошиш зарур. Бу билан бизнинг фикримизча куйидаги мезон амалга ошади:
- тижорат банки фойдасидан (даромадидан) олинадиган соликнинг урнатилган ставкаси ихтисослаштирилган акционерлик-тижорат банклари учун бир хил даражадаги фойда нормасининг олинишига (фойдадан олинадиган солик суммаси чегирилган) реал шароит яратиб беришнинг имконияти яратилади.
2. Тижорат банклари даромадидан (фойдасидан) олинадиган соликнинг ставкаси урнатилаётган вактда, албатта, тижорат банкларининг кишлок хужалиги ва кишлок хужалик махсулотларини кайта ишловчи корхоналарга уз фаолиятини каратган тижорат банкларига нисбатан алохида ёндошиш кераклигини унутмаслик керак. Чунки мамлакатимиз иктисодиётида бозор муносабатларининг ривожланиши натижасида кишлок хужалик ва ижтимоий инфраструктура сохасидан капиталлар савдо ва воситачилик сохаларига утмокда. Бунинг табиий эканлиги маълум. Лекин шундай булишига карамай бу масалани хал этиш йуллари кидирилаётган вактда мамлакатимиз иктисодиётининг асосини аграр соха ташкил килаётганлигини эсдан чикармаслигимиз зарур. Бундай пайтда уз фаолиятини аграр соханинг ривожланиши билан боглаган тижорат банкларига фойдадан (даромаддан) олинадиган солик ставкасига нисбатан бирмунча имтиёзнинг берилиши (яъни, узларининг фаолиятини бошка сохалар билан боглаган тижорат банкларига нисбатан), уз-узидан маълум булади.
3. Узбекистон Республикаси Солик кодексининг 32-моддасида корхоналарнинг инвестицияга (ишлаб чикаришни кенгайтириш ва реконструкция килишга) кетган харажатлари ва инвестицияга олинган кредит суммасини кайтариш суммаси фойда солиги хисобланганда шу суммага камайтирилади (соликка тортиладиган даромадни 50% дан куп эмас). Бу уз табиати билан солик буйича имтиёздир. Бу солик буйича стимулни нафакат саноат корхоналари, балки тижорат банклари учун хам кулланиши лозим. Бу ерда тижорат банклари харажатлар сметасида кузда тутилган техникавий кайта куроллантириш, модернизация, реконструкция ва янги технологияларни жорий этиш булган харажатлар солик солиш базасидан чегирилиши лозим.
Амалга оширилган изланиш натижасида вужудга келган хулосалар ва тавсиялар илмий ишнинг хулоса кисмида уз ифодасини топган.
Илмий ишимизнинг хулоса кисмида тижорат банклари даромадини (фойдасини) соликка тортиш масалаларига багишланган илмий изланишларимизга якун ясаб, шу муаммо буйича узимизнинг хулоса ва таклифларимизни акс эттирамиз. Улар, бизнинг фикримизча куйидагилардан иборатдир:
1. Тижорат банклари даромадини соликка тортиш муаммоларига тугри ёндашиш учун, дастлаб, бир неча назарий масалалар тугрисида аник позицияга эга булмок керак. Энг аввало, бу нарса тижорат банклари фойдасининг иктисодий мохиятини аниклашга тегишлидир. Гарчи бу масала иктисодий (молиявий) адабиётларда етарли даражада уз аксини топган булсада, бизнинг фикримизча, унга нукта куйишга хали жуда эртадир. Бунинг асосий сабаблари куйидагилардан иборатдир:
Биринчидан, бу нарса якин кунларга кадар бизнинг иктисодий (молиявий) адабиётимизда фойданинг, шу жумладан, тижорат банклари фойдасининг мохиятини аниклашга багишланган махсус изланишлар жуда камлиги билан белгиланади;
Иккинчидан: фойданинг, шу жумладан тижорат банклари фойдасининг иктисодий мохиятини аниклашга багишланган ва якин кунларга кадар амалга оширилган илмий изланишларнинг купчилик кисмида уларнинг мохияти аникланаётган вактда бу масалага гоявий мафкура уз таъсирини сезиларли даражада курсатган эди.
Учинчидан: фойданинг, шу жумладан тижорат банклари фойдасининг мохияти бозор иктисодиётига асосланган мамлакатлар ва режали иктисодиётга асосланган мамлакатлар доирасида турлича талкин килинар эди. Жамиятда мавжуд булган ягона молиявий категория, энг камида, узининг бир-биридан фарк килувчи «икки мохиятга» эга эди.
Туртинчидан, бевосита фойданинг, шу жумладан, тижорат банклари фойдасининг иктисодий мохиятини аниклашга багишланган илмий маколалар (айникса узбек тилида ёзилганлари) ханузгача жуда камчиликни ташкил этади. Мавжуд булганлари хам, баъзи холатларда, илмий нуктаи назардан анча саёздир ва хоказо.
Бизнинг фикримизча, фойданинг, шу жумладан тижорат банклари фойдасининг иктисодий мохияти тугрисида аник позицияга эга булган такдирдагина уларнинг фойдасидан олинадиган солик механизмидаги муаммоларни хал этишда тугри ёндошиш мумкин. Акс холда чикарилган хулосалар уз ахамиятини йукотади. Бу масалалар тугрисида аник ва тугри позицияга эга булиш бизнинг диссертацион изланишимизнинг назарий асосини ташкил этади.
2. Бизнинг фикримизча, соликка тортиш масалаларини тугри хал этиш максадида тижорат банклари фойдасининг иктисодий мохияти аникланаётган вактда, энг камида, уларга куйидаги характерли белгилар хос эканлиги инобатга олинмоги керак:

  • - тижорат банклари аккумуляция килинган маблагларнинг эгалари булмасада, шу маблагларни фаолият курсатувчи бошка хужалик юритувчи субъектларнинг оборотига жойлаштирадилар ва фоиз шаклидаги фойда оладилар. Демак, ана шу фоизлар улар фойдасининг асосий манбаи булиб хисобланади ва унинг бир кисми муомала харажатларини коплашга сарф этилади;

  • - тижорат банкларининг фойдаси хар доим алохида товар шаклига, яъни пул шаклига эгадир. Шунинг учун хам у хеч качон товар субстанциясини йукотмайди;

  • - тижорат банклари фойдасининг узига хос хусусияти шундан иборатки, агар ишлаб чикариш сохасида муомала харажатлари узгарувчан капитал хисобидан копланса, тижорат банкларида эса муомала харажатлари тулик фоизлар хисобидан копланади. Окибат натижада, тижорат банкларида фойда олинган фоизлар ва муомала харажатлари уртасидаги фарк сифатида шаклланади.

Тижорат банкларининг фойдасини шакллантиришда бу курсаткични максималлаштириш нуктаи-назаридан улар даромадлари ва харажатларининг таркибий тузилишини (структурасини) окилоналаштириш алохида ахамият касб этади. Тахлил натижалари бу жараёнда тижорат банклари куп холларда масалага бир томонлама ёндошаётганликларини курсатди. Тижорат банклари даромадлари ва харажатларининг структураси белгиланаётган пайтда риск омили аксарият холларда эътибордан четда колмокда, фойдани шакллантиришда норитмлиликка йул куйилмокда.
3. Тижорат банклари учун даромад солиги ставкаси белгилашда табакалаштирилган ставкани урнатиш максадга мувофик булар эди.
4. Узбекистон Республикаси Марказий банки тижорат банкларининг мажбурий захиралари учун маълум туловни тулаши масаласи хал этилмоги лозим. Масалани ижобий хал этилиши бозор иктисодиётининг талабларига мос келади.
Маълум объектив сабабларга кура мажбурий резервлар буйича тижорат банкларига Узбекистон Республикаси Марказий Банки томонидан тегишли микдордаги фоизлар туланмайдиган булса, бизнинг фикримизча, бундай шароитда куйидаги тартибда иш тутилса, максадга мувофик булар эди. Резерв килинган ресурсларнинг бир кисми марказлаштирилган капитал куйилмаларни молиялаштириш учун ташкил этилиши лозим булган инвестицион фондларни шакллантириш максадларига фойдаланиш зарур. Бунинг боиси шундаки, иктисодиётда инфляцион жараёнлар давом этаётган бир пайтда тижорат банклари капитал куйилмаларни кредитлаштира олмайдилар. Бир вактнинг узида марказлаштирилган капитал куйилмаларни молиялаштириш учун манбаларга кушимча эхтиёж тугилади. Шунинг учун хам, бизнинг фикримизча иккинчи вариантдаги таклифимизнинг амалиётга жорий этилиши тижорат банкларининг тадбиркорлик фаолиятига салбий таъсир курсатмасди. Бу таклифимизнинг амалиётга жорий этилиши масаласи хал этилаётган пайтда тижорат банклари томонидан маблагларни Узбекистон Республикаси Марказий Банкининг счётига утказишдан кочиш максадида балансдан ташкари операцияларни ривожлантиришга булган интилишнинг рагбатлантирилмаслиги хам, албатта инобатга олинмоги лозим.
5. Тижорат банклари даромадидан (фойдасидан) олинадиган солик олдига икки асосий вазифа куйилади: давлат бюджетини тегишли микдордаги даромадлар билан таъминлаш ва тижорат банклари доирасида уларнинг уз фаолиятлари натижаларидан манфаатдорлигини сундирмаслик. Бу икки вазифа уртасида окилона нисбат вужудга келмоги керакки, хар иккала вазифа хар кандай вазиятда хам муваффакиятли бажарилсин. Агар иккала вазифадан бирига купрок эътиборнинг берилиши бир вактнинг узида, окибат натижада, хар иккала вазифанинг бажарилмаслигига олиб келади.
6. Тижорат банкларининг даромадидан (фойдасидан) олинадиган солик механизмининг амалиётда харакат этишининг тахлили шуни курсатадики, бу солик узининг олдига куйилган вазифаларни етарли даражада бажара олмаяпти. Бу нарса давлат бюджети манфаатлари нуктаи назаридан хам, тижорат банклари манфаатлари нуктаи назаридан хам уринлидир. Хисоб-китоблар тижорат банклари фаолиятининг натижалари ва даромаддан (фойдадан) олинадиган солик суммалари уртасида мантикий богликликнинг йуклигини курсатаяпти. Тижорат банклари даромадидан (фойдасидан) олинадиган солик уз олдига куйилган вазифаларни муваффакиятли бажариши учун, бизнинг назаримизда, куйидаги характердаги (ташкилий, хукукий, молиявий ва хоказо) тадбирларни амалга ошириш лозим булади:

  • - солик буйича имтиёзнинг берилиши имтиёз берган томоннинг (давлат бюджетининг) хам манфаатларига мос келиши ва имтиёз берган томон имтиёз берилган субъектдан (тижорат банкидан) олдин канча солик суммасини олган булса, энг камида яна шунча суммани олиш имкониятига эга булмоги лозим. Акс холда солик ва имтиёз уртасидаги диалектик богликлик бузилади;

  • - солик буйича имтиёз олган томон (тижорат банки) ва уни берган томон (давлат бюджети) манфаатларининг муштараклигига эришилгандагина даромаддан (фойдадан) олинадиган солик буйича имтиёз бериш уз маъносига эга булади.

Ушбу юкорида келтирилган хулосаларимиз ва таклифларимизнинг барчаси илмий ишимизнинг тегишли боблари ва параграфларида бизнинг фикримизча, узининг исботини у ёки бу тарзда топган деб хисоблаймиз.



1


2


3


Download 231 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish