Тижорат банклари фаолиятининг мазмуни ва назарий асослари

1.2. Банк фаолиятида рентабеллик кўрсаткичлари ва унинг баҳолаш усуллари
Ҳар қандай хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолияти иқтисодий самараси унинг фойда кўрсаткичларида намоён бўлади. Тижорат банкларининг фаолиятининг иқтисодий самарадорлиги банкнинг фойдалилиги (даромадлилиги) ёки рентабеллик кўрсаткичлари тизими каби нисбий кўрсаткичлари билан аниқланади.
Фойда мухим баҳоловчи кўрсаткичларнинг бири ҳисоблансада, ҳар доим ҳам банк фаолиятининг самарадорлик даражаси, жойлаштирилган ёки инвестиция қилинган ресурсларнинг фойда келтира олиши тўғрисида тўлиқ маълумот бера олмайди¹⁴.
Рентабеллик ёки фойдалилик кўрсаткичи фойда билан боғлиқ натижа ва ундан келадиган маблағни ифодалайди, кўп ҳолларда банк ишининг самарадорлигини тавсифлайди. Иқтисодий жиҳатдан эса қиёсий кўрсаткичлар кўп ҳолларда банк томонидан йўналтирилган қўйилмалардан олинадиган ҳар бир сўмни, фойдани ифодалайди.
Шундай қилиб, рентабеллик - бу ташкилот фаолиятидаги фойдалиликни (даромадлилик) аниқлаб берувчи иқтисодий самарадорлигининг қиёсий кўрсаткичи ҳисобланади.
Рентабеллик кўрсаткичлари банкнинг молиявий ҳолатини умумий баҳолаш асоси ҳисобланади.
Умуман бозор иқтисодиёти ривожланган давлатларида банк фаолиятидаги рентабеллик таҳлили ва тавсифи учун декомпозицион йўл ёки “Дюпон” фирмаси усули (биринчи бўлиб ишлаб чиққан ва фаолиятида кўллаган корхона номи билан аталган) кўп қўлланилади.

1-расм. Банкнинг рентабеллик кўрсаткичлари тузилмавий кўриниши¹⁵.
1-расмда тижорат банкининг рентабеллик кўрсаткичларининг тузилмавий кўриниши акс эттирилган
Мазкур методни мохияти шундаки, бир бирлик шахсий капиталига тўғри келувчи, фойда хажмига таъсир кўрсатувчи асосий факторларни аниқлашдан иборатдир.
Таҳлил жараёнида:

• 
  босқичма-босқич рентабеллик кўрсаткичлари базасини унинг таркибий қисмларига бўлишни амалга ошириш;
  
• 
  мазкур бўлинишнинг ҳар бир босқичида батафсил ўрганишни амалга ошириш;
  
• 
  жаҳон банк фаолиятига хос бўлган, аҳамият даражаси билан боғлиқ бўлган кўрсаткичлар ҳажмини таққослашни амалга ошириш;
  
• 
  тижорат банк фаолияти натижадорлигига бевосита таъсир кўрсатувчи тафовутларни аниқлаш ва сабабларни очиб бериш амалга оширилади.
  

Банк рентабеллигини аниқловчи яна бир машҳур усуллардан бири “Гордон” модели деб аталади. Мазкур рентабеллик усулига мувофиқ жорий муддатда ёки йил охирида банк томонидан эмиссия қилинадиган қимматли қоғозларнинг даромадлилик ставкаси аниқланади.
У қуйидагича формула орқали аниқланади: