Tibbiyotda axborot texnologiyalari

Islom Karimov 
 
§10.1. Dasturlash asoslari. Chiziqli strukturadagi dasturlar 
 
Birinchi EHMlar uchun dasturlani dasturchilar mashina kodi 
tilida yozganlar. Bu juda qiyin va uzoq vaqt talab etadigan 
jarayon edi. Dastur tuzishni boshlash va ishlatib ko‗rish orasida 
ancha vaqt o‗tar edi. Bunday muammolarni yechish faqatgina 
dasturlash jarayonini rivojlantirish, optimizatsiya qilish orqaligina 
bajarilishi mumkin edi. Dasturchilar mehnatini iqtisod qiluvchi 
bunday "izoh" o‗rnini qism dasturlari egalladi. 1944-yil avgustida 
releli "Mark-I" mashinasi uchun Greys Xopper (dasturchi ayol, 
AQSh ning dengiz ofitseri) boshchiligida sinx ni hisoblovchi qism 
dasturi yozildi. Greys Xopperdan boshqalar ham bu ishda ortda 
qolmaydilar. 
1949-yilda 
Jon 
Mouchli 
(ENIAK 
EHM 
ixtirochilaridan biri) yuqori darajali dasturlash tillarining 
dastlabkilariga asos bo‗lgan Short Code tizimsini ishlab chiqdi. 
1951-yilda Greys Xopper birinchi bo‗lib A-O kompilyatorini 
yaratdi. 
Birinchi yuqori darajali dasturlash tillari: COBOL va 
FORTRAN. 
O‗tgan asrning 50-yillarida Greys Xopper boshchiligida yangi 
dasturlash tili va kompilyatori V-O ni ishlab chiqishga kirishildi. 
Yangi til dasturlashni ingliz tiliga yaqin tilda yaratish imkonini 
berdi. 30 ga yaqin inglizcha so‗zlar tanlandi. 

---

1958-yilda V-0 tizimsi Flow-Matic nomini va tijorat 
ma‘lumotlarni qayta ishlashga yo‗naltirildi. 1959-yilda COBOL 
(Common Business Oriented Language – umumiy tijoratga 
yo‗naltirilgan til ) tili ishlab chiqildi. Bu til mashinadan 
mustaqillikka ega bo‗lgan yuqori darajali biznesga yo‗naltirilgan 
dasturlash tilidir. Bunday dasturlash tillarida yozilgan dasturlar 
istalgan turdagi EHM da maxsus kompilyatorlar vositasida 
bajarilaveradi. COBOL tilini yaratishda ham Greys Xopper 
maslahatchi bo‗lgan. 
1954-yilda 
FORTRAN 
(FORmula 
TRANslation) 
tili 
yaratilayotgani haqidagi xabar chop etildi. Bu dastur IBM 
kompaniyasining Nyu Yorkdagi shtab kvartirasida yaratildi. Uni 
tuzuvchilardan biri Jon Bekus bo‗ldi. U BNF(NFB – Bekusning 
normal formasi) muallifi bo‗lib, bu forma ko‗plab dasturlash 
tillarining sintaksisini izohlashda qo‗llaniladi. Bu vaqtda Yevropa 
davlatlarida mashhur til ALGOL edi. xuddi Fortran kabi u ham 
matematik topshiriqlarga yo‗naltirilgan edi.Unda o‗sha davrning 
ilg‗or texnologiyasi – tarkibli dasturlash amalda qo‗llangan. 
Ko‗plab dasturlash tillari o‗tgan asrning 60-70-yillarida paydo 
bo‗ldi. Uzoq vaqt yashagan tillar sirasiga BASIC tilini kiritish 
mumkin. Bu dasturlash tili 1964-yilda Jon Kemeni va Tomas 
Ko‗rts boshchiligida Dartmut universitetida ishlab chiqildi. 
Mualliflarining fikriga ko‗ra bu til sodda, o‗rganishga oson va 
murakkab bo‗lmagan hisoblashlarni bajarishga mo‗ljallangan. 
BASIC ko‗proq mikro EHM va shaxsiy kompyuterlarda keng 
tarqaldi. Dastlab bu til tarkib (struktura)li bo‗lgani uchun sifatli 
dasturlashni o‗rganishga qiyin bo‗ldi. 1985-yilda uning True 
BASIC versiyasi ishlab chiqildi. Bu dasturni tuzganlarning fikriga 
ko‗ra bu til PASCALdan ko‗ra mukammalroqdir. 1991-yilda 
Visual BASIC ning birinchi versiyasi paydo bo‗ldi. 
Protseduraviy dasturlash tillari tarixi. 
Dasturlash tillari tarixida e‘tiborga sazovor voqea 1971-yilda 
PASCAL tilining yaratilishi bo‗ldi. Uning muallifi Shvetsariyalik 
professor Niklaus Virtdir. Virt bu tilni frantsuz fizigi va 
matematigi Blez Paskal sharafiga qo‗ydi (Blez Paskal 1642-yili 
hisoblash mexanizmini ixtiro qilgan). Dastlab PASCAL o‗rganish 

---

tili sifatida tuzilgan. Bu tilda dasturlashning yorqin tomonlari 
ochib 
berilgan. 
Amaliyotda 
keng 
qo‗llanilishi shaxsiy 
kompyuterlarda Turbo PASCAL versiyasidan boshlangan. 
C ("Si") dasturlash tili operatsion tizimlarni ishlab chiqish 
uchun yaratilgan. U UNIX operatsion tizimi bilan bir vaqtda 
yaratilgan. Ushbu UNIX operatsion tizimi va dasturlash tilining 
mualliflari amerikalik dasturchilar Dennis Richi va Kennet 
Tompsonlardir. Dastlab Kennet Tompson UNIX operatsion 
tizimini FORTRAN tilida yozgan. Keyinchalik C tili ishlab 
chiqilgandan so‗ng, 1973-yilda operatsion tizimning yadrosi 
yordamchi dasturlar(utilita programmalar)i bilan C tilida qayta 
yozildi. Bu yuqori darajali tarkibli (strukturniy) dasturlash tilidir. 
Bugungi kunda bu til nafaqat operatsion tizimlar, balki 
translyatorlar, tizimli va amaliy dasturlar ishlab chiqishda 
qo‗llaniladi.