Tibbiyot instituti talabalari uchun

15.4. O’limni sodir bo’lish vaqtini aniqlash
O’limni sodir bo’lish vaqtini aniqlash voqea sodir bo’lgan joyda topilgan 
murdani ko’zdan kechirishda hamda o’likxonada bo’lgan murdani tekshirishda sud 
tibbiyoti eksperti oldidagi eng muhim vazifalardan biridir. Oxirgi yillargacha 
asosan murdadagi o’zgarishlar darajasiga qarab o’limning vaqti aniqlanilar edi. 
Keyingi 15-20 yil ichida sud tibbiyoti xodimlari organ va to’qimalarning yashash 
qobiliyati va ularning o’lgandan keyin tashqi tassurotlarga javob reaktsiyalarini 
intensiv o’rganish tufayli o’limni vaqtini aniqlash uchun supravital reaktsiyasidan 
foydalanishni taklif etdilar. Buning uchun qator supravital reaktsiyalar bo’lib, 
hozirgi davrda ulardan ekspert amaliyotida foydalanilmoqda.
Oxirgi yillarda ko’rsatilgan savolni echishda organ, to’qimalar va murdaning 
438

---

suyuq muhitini qator hozirgi zamon laboratoriya usullari, jumladan gistoximik, 
bioximik, biofizik va boshqa usullardan ham keng foydalanilmoqda. Biroq bu 
tekshiruvlarning natijalarini ko’pchiligi bir-biriga qarama-qarshidir va shuningdek 
bularni bajarish qimmatbaho murakkab apparatlar hamda reaktivlar talab qilinadi. 
Shuning uchun ham bu usullarni ekspert amaliyotida qo’llanilishi juda mushkuldir.
15.4.1. Murdadagi o’zgarishlarga qarab o’limni vaqtini aniqlash
Hozirgi davrgacha murda o’zgarishlari darajasining rivojlanishiga qarab 
o’limni sodir bo’lgan vaqtini aniqlash o’zining ahamiyatini yo’qotgan emas. 
Tekshirishni aniqlik darajasini oshirishda ko’pgina tadqiqotchilar murda 
o’zgarishlarini o’rganish natijalarini sub’ektiv baholashdan ularni ob’ektiv 
tekshirishga o’tish uchun harakat qildilar. Bu jihatdan murda dog’lari va murda 
sovishini tekshirishda anchagina muvaffaqiyatlarga erishildi.
Murda dog’larini tekshirish.
Hatto murda dog’lari davrlari (gipostaz, staz, 
imbibitsiya) da barmoq bilan bosib ko’rilganda va murda dog’ining rangini 
bosilgan joyda o’zgarishiga qarab o’limning vaqtini taxminan aniqlashga 
murdasini. Murda dog’i maxsus dinamometr asbobi yordamida tekshirilganda 
o’lim sodir bo’lgan vaqtini ancha to’g’ri aniqlash mumkin (Bakulev S.N., 1966; 
Turovets N.P., 1962; Kononenko V.I., 1971 va boshqalar).
S.N.Bakulev (1965) ning ma’lumoticha, murda dog’larining yo’qolishi va 
oqarish darajasi faqatgina bosilish kuchigagina emas, balki bosimning 
davomliligiga ham bog’liq. Shuning uchun ham, murda dog’iga bosilish kuchi va 
bosimning davomliligi doimiy bo’lishi kerak.
V.I.Kononenko (1971) tomonidan o’tkazilgan murda dog’larini kompleks 
fiziko-kimyoviy tekshiruvlar o’lim sodir bo’lgan vaqtiga bog’liq holda murda 
dog’larida kuzatiladigan ancha to’liq, kengaytirilgan baholarni berishga muvaffaq 
bo’ldi va ularning rivojlanish jarayonida umum ma’lum bo’lgan davrlardan 
tashqari 7 davrdan, jumladan, teri, qon tomirlarida o’lgandan keyin qonning 
taqsimlanishi (o’lgandan keyin 3 soatgacha), gipervazemiya (3 soatdan 6 
439

---

soatgacha), tomir ichi gemolizi (6 soatdan 18 soatgacha), vazodestruktsiyalar (18 
soatdan 24 soatgacha), imbibitsiya (24 soatdan 36 soatgacha), proteoliz (36 
soatdan 60 soatgacha) va putrifikatsiya (60 soatdan 120 soatgacha) bo’lishi 
mumkin. Biroq har xil ekzogen va endogen faktorlarning ta’siriga bog’liq holda 
ko’rsatilgan davrlarda murda dog’larining shakllanishi biroz qisqarishi yoki 
cho’zilishi kuzatiladi.
V.I.Kononenkoning ko’rsatishicha, dinamometriya usuli o’limni vaqtini 
o’lim sodir bo’lgan vaqtdan birinchi 12-24 soatda 2-4 soatgacha farq bilan aniqlash 
imkoniyatini beradi. Bunda, albatta, o’limning turi va sodir bo’lish mexanizmi 
hisobga olinadi.