Tibbiyot instituti talabalari uchun

5 jadval
A, V, O izoserologik antigenlarini nasldan naslga o’tishi
Ota-onaning 
qon guruhi
Bolaning qon guruhi 
bo’lishi mumkin
Ota-onaning 
qon guruhi
Bolaning qon 
guruhi bo’lishi 
mumkin
O O
A
1
O
A
2
O
V O
A
1
V O
A
2
V O
A
1 
A
1
A
2 
A
1
V A
1
A
1
V A
1
A
2
V A
1
O
A
1
A
2
O
A
2
O
V O
A
1
V
A
2 
V
A
1
A
2
O
A
1
A
2
O
A
1
A
2
V A
1
V A
2
V O
A
1
V A
1
V A
2 
V
A
1
A
2
V A
1
V A
2
V
A
2
A
2
V A
2
A
1
V A
2
A
2
V A
2
V V
A
1
V V
A
2 
V V
A
1
V A
1
V
A
2 
V A
1
V
A
2
V A
2
V
A
2
O
A
2
V A
2 
V O
A
1
V A
2
V
A
2
V A
2
V
V O
A
1
V A
1
V
A
2 
V A
2 
V
A
1
V A
1
V
A
1
V A
1
V A
2 
V
A
2
V A
2
V
6 jadval
NN antigenlarini nasldan naslga berilishi
Ota-onaning qon guruhi
Bolaning qon guruhi bo’lishi mumkin
M M
N N
M N
M MN
MN MN
M
N
MN
M MN
M N MN
397

---

7 jadval
Geptoglobulin zardobli sistemasining nasldan naslga o’tishi
Ota-onaning qon guruhi
Bolaning qon guruhi bo’lishi mumkin
1-1 1-1
1-1 2-2
1-1 2-1
2-2 2-2
2-2 2-1
2-1 2-1
1-1
2-1
1-1 2-1
2-2
2-1 2-1
1-1 2-1 2-2
14.5.2. Eksperiza o’tkazish usuli
Ekspertizaga jo’natiluvchi kishining qonidan olish.
Sud ajrimiga binoan 
javobgar shaxs (taxmin qilinuvchi ota), ona va bola qon olish uchun sud tibbiyoti 
laboratoriyasiga jo’natiladi. Bunda bir vaqtning o’zida barcha kishilardan qonning 
olinishi maqsadga muvofiqdir. Buning uchun ularning shaxsi surati yopishtirilgan 
hujjatni tekshirish orqali taxminan aniqlanilishi zarur.
Qonni tekshirish
. Qonni izoserologik, zardobli va fermentli sistemalarini 
guruhlarga aloqadorligini aniqlash uchun har bir nusxasi bir necha marta va 
sinchiklab tekshiriladi. Laboratoriyada tegishli standart zardoblar borligi va 
ekspertning malakasiga qarab foydalanuvchi sistemaning soni aniqlaniladi. 
Izoserologik sistemasining quyidagicha antigenlari tekshirilishi zarur: AVO, MN, 
R va Rh. Bundan tashqari gaptoglobulinning zardobli guruhi va
γ
-globin (Hp va 
Gm) hamda ayrim izofermentlardan ham foydalaniladi. Ayrim laboratoriyalarda 
kerakli standart zardoblar va reagentlar etarli bo’lmagani uchun boshqa sistemalar 
onda-sonda ishlatiladi.
Olingan ma’lumotlarning taxlili va xulosa tuzilishi.
Barcha kerakli 
tekshirishlar o’tkazilgandan keyin sud tibbiyoti eksperti olingan natijalarni taxlil 
qilishga kirishadi va ekspertizaning asosiy savollari, jumladan bolaning taxmin 
qilinuvchi ota yoki onadan kelib chiqishi mumkin yoki mumkin emasligi 
398

---

to’g’risidagi masala echiladi.
Birinchidan, bunday imkoniyatni nasldan naslga o’tish bosh qonuniga 
asosan, jumladan dominant nasliy belgilar agar har ikkala ota-onada bo’lmasa 
bolada ham paydo bo’lmasligi to’g’risidagi xulosani asossizligini ko’rsatadi. Bu 
qoida qon polimorfizmining barcha nasliy sistemalariga aloqador bo’ladi. Hatto 
undan u yoki bu sistemalarning alohida antigenlarini tekshirishda ham foydalanish 
mumkin. Juda sinchiklab to’g’ri tekshirish o’tkazilganda bu qoidaga amal qilmasa 
ham bo’ladi.
Ikkinchidan, taxmin qilinuvchi otadan bolaning kelib chiqishi mumkinligini 
farqlashda ularning qarama-qarshi gomozigotaligining ahamiyati kattadir. Bunda 
sistemalarda qon antigenlari (faktorlari) bir xil tipdagi gomologik xromosomalari 
kodominant genlar yordamida nazorat qilinadi va odamning genotipi uning 
fenotipiga aniq to’g’ri keladi. Agar genotipida faqat bittagina antigen topilsa-yu, 
boshqalarida topilmasa bunday odamni gomozigotaligi haqida xulosa chiqarish 
mumkin. Masalan, bolaning qonida 1-tip gaptoglobin aniqlangan bo’lsa, uning 
genotipi 1-1 ligi haqidagi xulosaga qilish mumkin. Agar taxmin qilinuvchi otaning 
qonida 2-tip gaptoglobin topilganda unda 2-2 tip genotipi borligidan darak beradi. 
Haqiqiy ota tomonidan bolasiga, albatta, bitta genni berilishini hisobga olinganda 
undan bu bolaning kelib chiqishi mumkin emasligi (bolada 2-gen bo’lmaydi) 
to’g’risigidagi asosli xulosaga kelish mumkin.
Ba’zan odatdagi tekshiruvda ko’zga tashlanmaydigan atipik yoki yashirin 
allellarning borligi bilan bog’liqligi tufayli bu qoidadan chetga chiqish hollari ham 
kuzatiladi. Agar otasi va bolasi gomozigotali bo’lmasa, ammo geterozigotali 
bo’lgan taqdirda hamda yashirin allel topilsa, bunda otalikni inkor qilish mumkin 
emas, chunki otadan bolaga bu yashirin gen berilishi mumkin. Ayrim sistemalarda 
atipik va yashirin genlar shuncha kamki, ularni amaliy ishlarda nazarda tutilmaydi. 
Boshqa sistemalarda shunday genlar ko’p uchraganda, taxmin qilinuvchi ota va 
bolada qarama-qarshi gomozigotalar bo’lganda qo’shimcha tekshiruv o’tkazish 
taklif etiladi. Masalan, qon eritrotsitlar sistemasining antigenlari uchun “dozalar” 
fenomini, izofermentlar uchun ularning aktivligini aniqlash tavsiya qilinadi.
399

---

Uchinchidan, gen komplekslari yoki gaplotiplardan foydalanish otalikni 
inkor qilish uchun qo’shimcha imkoniyatlar yaratadi. Bu ota-onadan bolaga bitta 
xromasoma yordamida birdaniga ma’lum gen nabori (gaplotip) berilishi tufayli 
ko’zga tashlanadi. MNSs, Rh, Gm sistemalarida bunday holat kuzatiladi. Agar u 
gomozigota bo’lmasa, u yoki bu kishi genotipiga qaysi gaplotiplar kirishini 
ko’pincha aniqlab bo’lmaydi. Buning uchun uning yaqin qarindoshlari (ota-onasi, 
aka-ukasi, opa-singillari va boshqa bolalar) qonini tekshiruv natijalari taxlil 
qilinadi. Bunday ekspertiza qator chet el mamlakatlarida o’tkaziladi va bunga 
baxsli otalikni kengaytirilgan ekspertizasi deyiladi.
Otalik va onalikni inkor qilish ekspertizasida ekspert xulosasi qat’iy 
xarakterga ega bo’ladi. Bunday xulosaga taxmin qilinuvchi ota yoki onaning qon 
guruhining xususiyatlari bolanikiga o’xshamasa yoki qanday bo’lsa shunday holda 
ko’rsatish orqali kelish mumkin. Agar qonning nasldan naslga o’tishining guruhli 
faktorlari qonuniyatlari taxmin qilinuvchi ota yoki onadan bolaning vujudga 
kelishiga qarama-qarshi bo’lmasa, bunday hollarda bolani shu ota-onadan bo’lishi 
mumkinligi to’g’risida qat’iy xulosaga kelish mumkin emas, chunki bola xuddi 
shunday xarakterli qon guruhiga ega bo’lgan odamdan tug’ilishi ham mumkin. 
Bunday hollarda bahsli otalik va onalikni aniqlash masalasi echilmay qoladi. 
Shuning uchun ham ekspert o’zi tomonidan o’tkazilgan ekspert natijalarida 
bolaning taxmin qilinuvchi ota yoki onadan tug’ilishi mumkinligini inkor qilib 
bo’lmaydi degan xulosaga keladi.
Hozirgi vaqtda aniq bolaning otasi yoki onasi kim ekanligini ob’ektiv 
baholash maqsadida genomli daktiloskopiya usuli qo’llanib kelinmoqda. Bunda 
bola va ota-ona qonining tuzilishida DNK tizimiga e’tibor beriladi. Bunday 
tekshirishlar nafaqat qonda balki har bir to’qima yoki organlarning xo’jayralarida 
aniqlab berilishi mumkin.