|
12.3. Elektr tokidan jarohatlanish
Elektr energiyasi odam organizmiga elektr toki, elektromagnit maydoni va
ionlashtirilgan havo yordamida ziyonli ta’sir ko’rsatishi mumkin. Biroq odatda
elektrdan jarohatlanish deganda elektr toki yordamida sodir bo’lgan jarohatlanish
tushuniladi.
Elektr tokidan jarohatlanish ko’pincha texnik yo atmosfera elektr energiyasi
ta’siri natijasida ko’zga tashlanadi.
Elektr toki ta’siridagi jarohatlanishlar
Odam tana va qiyimlari tok o’tkazuvchisiga tekkanda har xil oqibatlarga:
ayrim hollarda hech bir jarohatlanish kuzatilmaydi, boshqa hollarda esa sog’lig’ini
har xil darajada buzilishi; ba’zan o’lim sodir bo’lishiga sababchi bo’lishi mumkin.
Bunday har xil oqibatlarning kelib chiqishi ko’pgina faktorlarga bog’liq.
Elektr tokining odam organizmiga ta’sir qiluvchi jarohatlovchi faktorlar
Bu faktorlar orasida elektrdan jarohatlanishning oqibatiga ta’sir
qiluvchilarga tokning fizik tavsifi, uning ta’sir qilish sharoitlari, jabrlanuvchi
258
organizmining o’ziga xos xususiyatlari kiradi. Bunday bo’linish juda shartli bo’lib,
bu faktorlarning barchasi bir biri bilan o’zaro bog’liqdir.
Elektrdan jarohatlanishga organizm reaktsiyasining darajasi asosan tokning
tanadan o’tuvchi kuchiga, aloqa vaqti va organizmda tokni o’tish yo’li bilan
belgilanadi. Tanadan o’tuvchi tokning kuchi tokning kirish va chiqish nuqtalari
orasidagi kuchlanish organizmdan tokning organ va to’qimalardan o’tish yo’lida
qarshilikka uchrashi bilan xarakterlanadi.
Tajribada aniqlanilishicha, tana orqali o’tuvchi tokning kuchi 0,025 A bo’lsa
bu xavfli, agar tok kuchi 0,08-0,1 A bo’lganda ko’pchilik hollarda o’limga olib
kelishi mumkin. Tokning kuchlanishi qancha yuqori bo’lsa, shuncha xavfli o’limga
olib keluvchi jarohatlanish chaqirishi aniqlangan. Ekspert amaliyotida eng ko’p
o’lim holati past kuchlanishli (100-250 V) bilan kontaktda bo’lganda kuzatiladi,
chunki bu kuchlanishli tok turmushda keng qo’llaniladi.
Elektrdan jarohatlanishning oqibati uchun organizmning o’ziga xos
xususiyatlari, ayniqsa, organ va to’qimalarning, birinchi navbatda terining
qarshilik ko’rsatishi muhim o’rin egallaydi. Ichki organlarning qarshilik ko’rsatishi
odatda uncha katta emas, chunki ularni elektr tokini yaxshi o’tkazuvchi tuzli eritma
sifatida qarash mumkin. Terining qarshilik ko’rsatishi ko’pgina faktorlarga,
jumladan, shoxlanuvchi qavatining qalinligiga, namligiga, ter bezlarining holati,
terining ifloslanishi va boshqalarga bog’liq.
Ayniqsa, shoxlanuvchi qavati va terining namligini ahamiyati juda katta.
I.P.Tishkovning ko’rsatishicha, murda terisi epidermisini so’rg’ichsimon qavatini
qirib olinganda uning qarshilik ko’rsatishi murdada deyarli 300 marta kamaysa,
suv bilan namlanganda esa 40-60 foiz kamayadi. Shuning uchun ham yozda qishga
qaraganda ter ajralishi ko’proq bo’lgani uchun elektr tokidan o’lim ham bir necha
marta yuqori bo’ladi. Bu Yu.G.Yudinga elektrdan jarohatlanishning mavsumiy
xarakterga ega ekanligini aytishga asos bo’ldi. Har xil tashqi sharoitlar ham odam
tanasining qarshilik ko’rsatishiga anchagina ta’sir ko’rsatadi. Bunday sharoitlar
orasida ustki va oyoq qiyimlari – borligi va holati, elektr tarmog’iga qo’shish usuli,
kontakt maydoni hamda uning zichligi, atrof muhitning namligi va boshqalarning
259
ham ahamiyati kattadir.
Odam tanasidagi kiyimlar va oyoq kiyimini qo’shimcha izolyatsiya manbai
sifatida qaralishi mumkin. Rezinalar, terilar va kiyimlarning ipakli qavati hamda
oyoq kiyimlari katta qarshilik ko’rsatish qobiliyatiga egadir. Ammo kiyimlarning
o’ta namligi va unda metalldan ishlangan qismlarning bo’lishi kiyimning qarshilik
ko’rsatishini keskin kamaytiradi.
Ikki qutbli tok qo’shilganda odam tanasining har xil qismlari, masalan o’ng
va chap qo’llari o’tkazgich kuchlanishi ta’sirida bo’lganligi uchun har xil qarshilik
ko’rsatishi mumkin. Bitta qutbli tok qo’shilganda esa odam tanasiga tok faqat erga
qo’shilgandagina o’tadi.
Shunday qilib, elektrdan jarohatlanishning oqibatida terining qarshilik
ko’rsatishi muhim ahamiyatga ega bo’ladi, chunki u odam tanasi orqali o’tuvchi
tokning kuchini belgilaydi va ko’pgina faktorlarga ham bog’liq bo’ladi.
Elektr tokini organizmga davomli ta’sir qilishi (kontakt vaqti) elektrdan
jarohatlanishning oqibatini aniqlaydi. Agar vaqt qancha katta bo’lsa, odam
tanasidan shuncha ko’p miqdorda tok o’tadi va ichki organlarda shuncha ko’p og’ir
o’zgarishlar ko’zga tashlanadi.
Elektrdan jarohatlanishning oqibati organizmda tokning yo’nalish yo’liga
bog’liq. Bunga tok xalqasi deyiladi. Kirish va chiqish teshigiga qarab 20 ga yaqin
tok xalqasi farqlanadi. Odamni har ikkala qo’li tok o’tkazgichiga tekkanda va bir
qo’li bilan bir qutbli tokka tegib ikkala oyoqlari orqali erga tegib turganda tokning
yurak orqali o’tishi hayot uchun juda xavfli hisoblanadi. Shuningdek tokni bosh
miya orqali o’tishi ham juda xavfli bo’ladi.
Organizmda tokning aniq yo’nalishini aniqlash qiyin, chunki tok o’z
yo’lidagi organ va to’qimalarda har xil qarshilikka uchraydi. Aniqlanilishicha, tok
asosan qon tomirlari va mushaklardan o’tadi. Ammo ba’zan u tanadan chiqib va
ya’na tananing katta bo’g’imlarining bukuvchi yuzalari orqali tanaga kirishi
mumkin. Organizm uchun 40-50 Gts chastotali o’zgaruvchan tok, ayniqsa, xavfli
hisoblanadi, chunki u yurakdan o’tayotganda yurak qorinchalarini jimillab
qolishiga sababchi bo’ladi. Yuqori chastotali o’zgaruvchan tok (yuz minglab va
260
millionlab gertsli) odam uchun xavfli bo’lmasdan davolash maqsadida qo’llaniladi
(diatermiya, UVCh va boshqalar).
Do'stlaringiz bilan baham: |
