Tibbiy kimyo javoblari

156.  Gemosorbtsiya - bu invaziv detoksifikatsiya usuli. Jarayonning asosiy maqsadi qonni toksinlar, allergen va 

antikorlardan tozalashdir. Qonning sorbent bilan aloqasi tufayli ijobiy ta'sirga erishiladi - bu modda tarkibiy qismlarni 

eritmalar va gazlardan so'rib olishga qodir.

 

157.  

1903 yilda rus botanigi M. S. Svet adsorbilanish qobiliyati turlicha bolgan moddalar aralashmasini adsorbent 

qavatidan otkazganda ular qavat-qavat bo`lib joylashganligini payqadi. Bu moddalar boyalgan bolsa, adsorbentda 

adsorbilangan moddalar qavatlari korinadi. Moddalar aralashmasini ajratishning bu usuli xromatografiya usuli deb 

atalishiga sabab ham shu (grekcha xromos 

—

rang demakdir). Bu nom rangsiz moddalarni xuddi shunday tarzda ajratish 

uchun ham qoldirilgan.  Odam organizmida kopincha toksinlar va boshqa moddalarning turli toqimalar va hujayralar 

orqali tanlab adsorbilanishn kuzatiladi. Masalan, qoqshol, botulizm va boshkalarning qo`zgatuvchi toksinlari avvalo 

markaziy nerv sistemasi hujayralarini shikastlantiradi, dizenteriyani qozgatuvchi toksinlari esa vegetativ nerv sistemasini 

zararlantiradi; toshmali tifda kopincha teri, miya va qisman yurak tomirlari shikastlanadi va xokazo. Har bir antitelo 

uchun aniq bir begona oqsil (antigenlar) lar bilangina birikadigan immunli oqsillar (antatelolar) juda katta tanlanish 

qobiliyatiga egadir. Elektron mikroskop yordamida tekshirish shuni kursatdiki, antitelolar masalan ich terlama 

bakteriyalari ustida bir xil adsorbilanmasdan, ma`lum bir qismlari bilangina, go`yo 

«aktiv

 

markazlar»

 buyicha 

adsorbilanadi. Organizmga bazi fermentlar va boshqa biologik aktiv birikmalarnig aktiv markazlarida juda yaxshi 

adsorbilanadagan zahar va toksinlarni xatto oz miqdorda yuborish kopincha ularning blokadalanishiga olib boradi. 

Masalan organizmga sian birikmalarini yuborish tarkibida temir saqlaydigan nafas fermentlarining blokadalanishi 

natijasida bir necha sekund otgach olimga olib keladi.Tanlanib adsorbilanishga adsorbent bilan adsorbtivning elektr 

zaryadlari shak-shubxasiz ahamiyatga ega, chunki har xil zaryadlangan zarrachalar osonroq birikadi. Neytral muxitda 

musbat zaryadlangan hujayra yadrosining ishqoriy oqsillarini kislotali (manfiy zaryadlangan) boyoqlar bilan 

protoplazmaning kislotali oqsillarini asosli (musbat zaryadlangan) boyoqlar bilan yaxshi boyalishi xuddi shu bilan 

izoxlanadi. 

        Adsobsion terapiya xaqida ham eslatib otish kerak, u zararli moddalariing yutilishi uchun kasalga adsorbentlarni 

yuborishdan iborat. Masalan, meda-ichak yoliga kirgan zahar, toksinlardan tozalash uchun, shuningdek bazan ichakda 

yigiladigan gazlar (meteorizmda) adsorbsiyasi uchun kopincha karbolen (aktivlangan komir) qollaniladi. Odam 

organizmida sodir boladigan qator jarayonlar asosida ham tanlangan adsorbsiya yotadi. Masalan, qoqshol kasalligini 

---

@Mahmud_Yazdanov                                                   

Mahmud Yazdanov

     

[phone]  

qozgatuvchi bakteriyalarning zaharlari 

—

 MNS hujayralariga, ichburug` qo`zratuvchi bakteriyalarning zaharlari esa 

vegetativ nerv sistema hujayralari bilan tanlangan adsorbsiyaga uchrab, ogir oqibatlar kelib chiqishiga sabab boladi. 

Immun oqsillari (antitelolar) yuqori darajada tanlab adsorbsiyalashhususiyatiga ega. Ular organizm uchun yot bolgan 

malum tur oqsillarga (antigenlarga) adsorbsiyalanib, ularni eritib yuboradi. Odam organizmiga sianidlarning (CN- ioni 

saklovchi tuzlarning) ota zaharli tasiri CN-ionlarining nafas zanjirlarida nafas fermentining (sitoxroma, a3) faol 

markazlariga tanlab adsorbsiyalanib birikishi va ularni ingibirlashi bilan tushuntiriladi. Buyrak va siydik yo`llarida tosh 

hosil bolishi jarayoni ham tanlab adsorbsiyalanishga asoslangan, jumladan bu a`zolar biosuyuqliklari tarkibida Mg2+, 

Ca2+,   va C2O42-  ionlari konsentratsiyasining ortishi ularni eruvchanlik kopaytmalarining kritik konsentratsiyasiga 

etishiga va fosfat yoki (hamda) oksalat tuzlari holida chokmaga tushishiga olib keladi. Shundan song tanlangan 

adsorbsiya mexanizmi borishi natijasida bu cho`kmaga moyilligi katta bolgan ionlar adsorbsiyalanadiadsorbsiyalanadiga 

ega bolganligi oqibatida quyidagi holatlar kelib chiqishidir. 

1.Chaqaloqning buyrak ekskritor faoliyati past bolganligisababli bola organizmida koplab osmotik faol ionlar yigilib qoladi 

va natijada biologik  suyuqliklar osmotik bosim qiymati buziladi. 

2. Organizmning Na+ionlari bilan boyitilishi bolaning nisbatan katta yoshga etganda gipertoniya kasalligi bilan ogrishiga 

sabab boladi. 

3. Ona va sigir sutidagi Ca2+ ;  ionlarining nisbati tegishlicha 2:1 va 1:1 boladi. Shu sababli ona suti  tarkibidagi Ca2+ 

ionlarining ozlashtirilish qiymati 60%, sigir sutidagilarniki esa 20 % ni tashkil etadi. Buning natijasida bu sut turlari bola 

suyaklarining qotishiga turlicha tasir etadi. 

4. Sigir sutining tarkibida oqsillar, ishqoriy metall fosfatlari hamda limon kislotasi mikdorining kop bolishi uning bufer 

sigimining katta bolishiga olib keladi. Natijada sigir sutidan foydalanilganda ajralib chiqadigan oshqozon shirasining 

miqdori ona sutidagiga qaraganda 3 barobar kop boladi. 

   Yuqorida keltirilgan sabablarga kora suniy oziqlantirish maqsadida foydalaniladigan sigir suti turli ionitlar orqali qayta 

ishlanadi. Jumladan sigir suti bufer sigimini kamaytirish uchun AN 

—

 2F anionitlardan,Ca2, +vaMg2+miqdorini 

kamaytirish uchun esa turli kationitlardan otkaziladi. Ionitlar qon va limfalarni konservatsiya qilish jarayonlarida, yuqori 

tozalik darajasiga ega bolgan antibiotiklar olishda ham qollaniladi. 

158. 

158 savol. DISPERS SISTEMALAR. 

0 z tarkibida muallaq holatdagi mayda zarrachalari bolgan sistemalar dispers sistamalar deyiladi. Undagi mayda 

zarrachalar dispersfaza, shu zarrachalar tarqalgan muhit esa dispers muhit deb ataladi. 

"Dispers sistemalar kimyosi" dispers (maydalangan) sistemalar va sirt  qavatda sodir boladigan hodisalarning fizik-

kimyosiga oid fan bolib, oddalarning dispers holatlari va sirt qavatlarning oziga xos xususiyatlari haqidagi talimotni 

organadi. 

Biror moddaning mayda zarrachalari boshqa modda ichida tarqalishidan hosil bolgan sistema  dispers sistema  deyiladi 

(dispers sozi lotincha disperge're, yani tarqalmoq, bolak-bolak (maydalanib) ketmoq sozidan kelib chiqqan).  Tarqalgan 

modda dispers faza, ikkinchi modda esa dispersion muhit deb nomlanadi. Dispers sistema 2 ta oziga xos belgiga ega: 

geterogenlik va disperslik.Geterogenlik 

—

sistema kamida 2 ta fazadan iborat ekanligini bildiradi.Disperslik 

—

 bir 

moddaning ikkinchi moddada tarqalganliginiifodalaydi.Dispers sistemalarda dispers faza zarrachalari katta sirtga ega 

olganligi sababli ularning sirtidagi atom va molekulalar alohida holatda boladi.  Kopincha  dispers sistemaning sirt qavati 

uning ichki qavatidan hatto tarkib jihatidan farq qiladi. Binobarin, har qanday dispers sistemada uchta faza: dispers faza, 

dispersion muhitva  sirt faza  mavjuddir. Shunga kora  dispers sistemalar kimyosida uchta muhim muammoni organishga 

katta ahamiyat beriladi, bular: 

1)  sirtda sodir boladigan hodisalarni va sirt qavatlarni organish; 

---

@Mahmud_Yazdanov                                                   

Mahmud Yazdanov

     

[phone]  

2)  dispers sistemalarning sirt fazaga bogliq xossalarini organish; 

3)   dispers sistemalarning mavjudlik sharoitlarini organishdan  iborat. 

Dispers sistemalar oziga xos qator xususiyatlarga ega: 

1)  Ular yoruglik nurini sochadi, yani ularda Tindal effekti kuzatiladi; 

2)  Chin eritmalardagiga qaraganda dispers faza dispersion muhitda sekin diffuziyalanadi; 

3)  Dializga moyil; 

4)  Dispers sistemalar kolligativ xossalarining  qiymati juda kichik; 

5)  Agregativ beqaror (tashqi tasir natijasida yoki eritmaga elektrolit qoshilganda dispers faza chokmaga 

tushadi).Polimerlarning eritmalari dispers sistemalarga oxshab: 

  Erituvchi almashtirilganda chin eritmadan zolga otadi;Gel hosil qilish xususiyatiga ega;  Broun harakatiga 

ega;Diffuziyalanadi; 

Yoruglik nurini sochadi;  Molekulalar assosiatlarini hosil qiladi;Chin eritmalarga oxshash xossalari  Liofillik;Oz-ozidan hosil 

boladi; 

Malum sharoitlarda gomogen; Termodinamik barqaror. 

Polimerlar eritmalarining oziga xosligi: 

 Hattoki suyultirilgan eritmalarda ham yuqori qovushqoqlikka ega;Erishidan oldin bokadi;Tola va plyonka hosil qilish 

xususiyatiga ega.Odatda yuqori disperslikka ega bolgan dispers sistemalarni boshqacha qilib zollardeb ataladi.Kopchilik 

olimlar  dispers sistemalarni quyidagi uchta sinfga bolishni tavsiyaqiladilar: 

1.  Haqiqiy  dispers sistemalar (metallarning gidrozollari, metall sulfidlarning zollari va hokazolar). 

2.  Dagal dispers sistemalar (emulsiya, suspenziyalar) va kolloid disperssistemalar (aerozollar, yarim kolloidlar va 

hokazo). 

3.  Yuqori molekulyar moddalar va ularning eritmalari (oqsillar, polisaxaridlar, kauchuklar, poliamidlar va hokazo). 

Dispers sistemalar  -  tiniq, filtr qogozdan otadigan, osimlik va hayvon membranalaridan va pergament qogozdan 

otmaydigan, geterogen, tovlanadigan, yoruglik otganda Tindal konusini hosil qiladigan, nisbatan barqaror va vaqt otishi 

bilan ozgaradigan xususiyatlarga ega. 

159.  

olchamiga kora tasniflanishi. 0 z tarkibida muallaq holatdagi mayda zarrachalari bolgan sistemalar dispers 

sistamalar deyiladi. Undagi mayda zarrachalar dispers faza, shu zarrachalar tarqalgan muhit esa dispers muhit deb 

ataladi.Dispers faza zarrachalarining o lchamlariga qarab dispers sistemalar 3 ga bolinadi: 

1) dag al dispers sistemalar 

—

 zarrachalarning o lchamlari 0,1 mk 

va undan katta (10 4

—

10-7 m) (suspenziyalar, emulsiyalar, kukunlar 

va h.k.); 

Bu sistema tiniqmas, qogoz filtrdan va pergamentdan otmaydi, geterogen, yoruglikni sindirish va qaytarish garish 

xususiyatiga ega. Beqaror, tez ozgaradi. 

2) k o llo id sis tem a la r (zollar) - za rrach alarin in g o ic h am i 

---

@Mahmud_Yazdanov                                                   

Mahmud Yazdanov

     

[phone]  

0,1 mk dan 1 mmk ( IO 7

—

10~9 m) gacha boiadi; 

3) Chin eritmalar  zarrachalarining olchami 1nm(10-9m  yoki 10-7sm)  dan kichikboladi. 

Chin dispers sistema  (chin eritmalar) dispers fazaning tashkil qilgan  oddalarning xususiyatiga qarab ikkiga bolinadi.Agar 

faza elektrolitmas moddalar (mochevina, qand, glyukoza, spirt va boshqalar)dan iborat bolsa, bunday sistema 

molekulyar dispers sistema deyiladi. Agar faza elektrolit moddalar (tuzlar, asoslar, kislotalar va boshqalar)dan iborat 

bolsa, ionli-dispers sistema deyiladi.