Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

allotropik shakllari

Barcha moddalar 118 xil elementlardan tashkil topgan. Shular­

dan 88 ta element tabiiy holda uchraydi.

---

Tibbiy kimyo / 1  

15

1.3. Kimyoning asosiy tushunchalari

Atom massasi. Atomlarning massalari juda kichik boʻladi. Bu 

oʻlchamlar 10

­25

 kg dan 10

­27

 kg gacha boradi. Bunday kichik qiy­

matlar bilan ishlash qiyin. Shu sababli atomlarning absolut massasi 

oʻrniga “nisbiy atom massa” tushunchasi qabul qilingan. Unung o 

‘lchov birligi qilib “uglerod birligi” olingan.

1961­yilda  atomning  massa  birligi  qabul  qilingan.  Ba’zan  bu 

tushuncha  atomning  uglerod  birligi  deyiladi  (a.u.b.).  Atomning 

uglerod birligida ifodalangan massasi atom massa deyiladi. Bun­

da barcha hisoblashlar uglerodning 

12

C izotopiga nisbatan olib bo­

riladi. Shunday oʻlchovga koʻra kislorodning nisbiy atom massasi 

15,9994 ga, vodorodning nisbiy atom massasi 1,0079 a.u.b. ga teng. 

Masalan, mis atomining massasi Ar = 64 u.b. deyilsa, mis atomi 

l2

C 

atomi  massasining  1/12  qismidan  64  marta  ogʻirligini  koʻrsatadi. 

Elementlar nisbiy atom massasining qiymati davriy jadvalda beril­

gan. Bu qiymatlar hisoblashlarda qoʻllaniladi.

Molekular massa. Bir mol modda massasiga teng boʻlib,moleku­

laning uglerod birligida ifodalangan ogʻirligiga molekular massa 

deyiladi. Molekular massa ham uglerod birligida oʻlchanadi. Shu­

ning uchun “nisbiy molekular massa” deyiladi va M

r 

bilan belgila­

nadi. Mr(Cl

2

)=71 u.b., Mr(HNO

3

) = 63 u.b.

Ba’zan molekula tarkibi birgina atomdan tashkil topgan boʻlsa, 

masalan, He, Ar, Hg, Fe, Cu molekular massa atom massasiga teng 

boʻladi: Mr(Cu) = 63,546 u.b. yoki 63,546 g /mol.

Mol  modda  miqdorining  birligi. Moddaning uglerod 

12

C izo­

topining 6,02·10

23 

ta C ­ atomlari soniga teng zarracha (molekula, 

atom, ion) saqlagan miqdori mol deyiladi.

Mol tushunchasi nimaga nisbatan qoʻllanilishiga qarab turli 

zarrachalarni  anglatishi  mumkin:  mol  atomlar  (Cl),  mol  ionlar 

(Cl

­

), mol molekula (Cl

2

), ularning massalari mos ravishda 35,5 

g; 35,5 g;71 g.

---

1-kurs talabalari uchun darslik

16

1 mol modda tarkibidagi struktura birliklari soni yuqori aniqlik­

da hisoblangan. Bu son Avogadro soni deyiladi va uning qiymati 

6,02·10

23

ga teng.

1 mol moddaning massasi molar massa deyilib, son jihatdan u 

nisbiy molekular yoki nisbiy atom massaga teng boʻladi, lekin g/

molda oʻlchanadi.

Moddaning  miqdorini  (n)  topish  uchun  uning  massasi  (m)ni 

molar massaga boʻlish kerak. Molyar massa M harfi bilan belgila­

nadi:

n = m/M

Moddaning massasi uning miqdorini molyar massaga koʻpayti­

rish orqali topiladi:                m = n·M

Molyar  massa  modda  massasining  uning  miqdoriga  boʻlgan 

nisbatiga teng:

M = m/n

bunda: M – molyar massa, g/mol; m – modda massasi, g; n – modda 

miqdori, mol.