Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

1.1. Materiya va energiya

Fanda ishlatiladigan muhim tushuncha “Materiya” tushuncha­

sidir. Butun koinot jonli va jonsiz tabiat, koinotda sodir boʻladigan 

barcha oʻzgarishlar materiyaning ayrim harakat shaklidir. Materiya 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

8

abadiy, u yoʻqdan bor boʻlmaydi va bordan yoʻq boʻlmaydi. Materi­

yaning ikki xil shakli mavjud: modda va maydon. Modda bu ma­

teriyaning massaga ega boʻlgan bir shaklidir. Maydon esa (gravi­

tatsion, elektromagnit) – bu materiyaning energiya bilan chambar­

chas  bogʻlangan,  moddaning  zarrachalari  oʻzaro  ta’sirlashadigan 

muhitdir. Modda - massaga ega boʻlib, ma’lum bir oʻrinni egallay­

di. Foydalaniladigan barcha jismlar ­ suv, yogʻoch, plitalar, plastik 

paket, kiyim­kechak, va hatto poyabzal ham moddadan tarkib top­

gan. Har qanday jism moddaning fazoda chegaralangan qismidir. 

Jism tushun chasi juda aniq tushunchadur. Modda tushunchasi esa 

ancha keng ma’noni bildiradi. Demak, modda tushunchasi jism tus­

hunchasiga nisbatan umumiy tushunchadir.

Moddalar turli fizikaviy shakllarda – qattiq, suyuq va gaz holat­

larda boʻladi. Masalan, suv 3 xil agregat holatda boʻlishi mumkin: 

muz qattiq holatda boʻladi, kran joʻmragidan oqayotgan suv suyuq 

holatda boʻladi, bugʻlanayotgan suv esa gaz holatda boʻladi. Suv 

bir agreqat holatdan boshqasiga oʻtishi uchun energiya yutadi yoki 

yoʻqotadi.  Misol  uchun  suvni  qaynatish  uchun  energiya  sarflana­

di. Suyuq agregat holatdan qattiq agregat holat (muz) aylantirishda 

yoki gazni suyuq holatga aylantirganda energiya yoʻqotilishini ku­

zatish mumkin. 

Har qanday modda makroskopik va mikroskopik xossaga ega. 

Makroskopik xossaga moddaning zichligi, agregat holati, qaynash 

va  erish  harorati  va  boshqalar,  mikroskopik  xossaga  esa  atom, 

molekula, ion massasi, oksidlanish darajasi va boshqalar kiradi.

Moddalar tarkibiga koʻra quydagicha sinflanadi:

• toza moddalar;

• aralashmalar.

Toza moddalaraning va oʻzgarmas tarkibga ega boʻladi. Toza 

moddaning ikki turi mavjud: oddiy va murakkab. Oddiy modda­

lar toza moddaning bir turi boʻlib, bir xil atomdan iborat boʻladi, 

masalan, kumush, temir, yoki aluminiy. Har qanday oddiy modda 

juda kichik zarrachalar – atomlardan tashkil topgan. Masalan, ku­

---

Tibbiy kimyo / 1  

9

mush moddasi kumush atomlaridan, aluminiy moddasi aluminiy 

atomlari dan xlor moddasi xlor elementining ikki atomidan iborat va 

h.k. Umuman oddiy moddalarga hamma metallar va metallmaslarni 

misol qilish mumkin. Murakkab moddalar ham toza modda boʻlib, 

atomlar nisbati oʻzgarmas boʻlgan ikki va undan koʻp turdagi ele­

mentlardan tashkil topgan Murakkab moddalar molekulasida atom­

lar oʻzaro kimyoviy bogʻlar bilan bogʻlanib molekulalarni hosil qila­

di. Masalan, suv molekulasi qayerda va qaysi yoʻl bilan olinmasin 

doimiy tarkibga ega boʻladi. Suv molekulasida bir atom kislorodga 

ikki atom vodorod toʻgʻri keladi. Bu moddaning tarkibi H

2

O formu­

la bilan ifodalanadi. Vodorod va kisloroddan tashkil topgan yana bir 

modda – bu vodorod peroksid. Uning tarkibida ikki atom vodorod­

ga ikki atom kislorod toʻgʻri keladi va formulasi H

2

O

2 

koʻrinishda 

ifodalanadi. Shunday qilib bu ikki moddaning sifat tarkibi bir xil, 

atomlar soni nisbati har xil boʻlganligi uchun xususiyatlari ikki xil 

murakkab moddalarni hosil qilgan. Umuman murakkab moddalarga 

hamma anorganik va organik moddalarni misol qilib keltirish mum­

kin. 1.1­rasmda H

2

O va H

2

O

2

 molekulalarini tuzilishi koʻrsatilgan.

Suv molekulasi H

2

O ikki atom 

vodorod (oq) va bitta kislorod 

(qizil) atomidan tuzilgan.

Vodorod peroksid molekulasi H

2

O

2

, 

ikki atom vodorod (oq) va ikkita 

atom kisloroddan (qizil) iborat

1.1-rasm. Suv H