Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

2

O va vodorod peroksid H

2

O

2 

molekulasini tuzilishi

.

 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

10

Toza murakkab moddalarni kimyoviy jarayonlar yordamida 

oddiy moddalarga parchalash mumkin. Ularni fizikaviy usullar bi­

lan, masalan, qaynatib yoki elak yordamida ajratib boʻlmaydi. Ma­

salan, oddiy osh tuzi NaCl natriy va xlor atomlaridan iborat boʻlib, 

uni kimyoviy yoʻl bilan 1.2­rasmda koʻrsatilganidek, Na metali va 

Cl

2 

gaziga ajratsa boʻladi.

1.2-rasm. NaCl tuzining Na va Cl elementlariga parchalinishi

Aralashmalar  ikki  va  undan  ortiq  har  xil  moddalardan  iborat 

boʻlib,  fizikaviy  aralashgan,  lekin  kimyoviy  bogʻlanmagan  boʻla­

di. Kundalik hayotda atrofimizda uchraydigan koʻpchilik moddalar 

aralashma holatda boʻladi. Masalan, nafas olayotgan havo asosan 

neytral  gazlardan  iborat  aralashma  boʻlib,  bu  gazlarning  koʻproq 

qismini azot va kislorod tashkil qiladi. 

Aralashmalar  oʻz  xossalari  bilan  kimyoviy  toza  moddalardan 

keskin farq qiladi:

• aralashmalar tarkibi oʻzgaruvchan, kimyoviy birikmalar tar­

kibi doimiy;

---

Tibbiy kimyo / 1  

11

•  aralashmalar  tarkibidagi  modda  oʻz  xossasini  saqlaydi, 

kimyoviy birikmalar tarkibidagi elementlar esa oddiy modda sifati­

da oʻz xossasini saqlab qolmaydi;

• aralashmalar tarkibidagi element atomlarini fizikaviy usullar 

bilan ajratish mumkin, kimyoviy birikmalar tarkibidagi moddalarni 

fizikaviy usullar bilan ajratish mumkin emas;

•  aralashmalar  hosil  boʻlishida  issiqlik  ajralishi  yoki  yutilishi 

kuzatilmaydi, kimyoviy birikmalar hosil boʻlishida issiqlik ajralishi 

yoki yutilishi kuzatiladi;

• aralashmalar hosil boʻlishida tashqi oʻzgarishlar kuzatilmaydi, 

kimyoviy birikmalar hosil boʻlishida tashqi oʻzgarishlar kuzatiladi 

(rang oʻzgarishi, gaz ajralishi, choʻkma tushishi).

Aralashmalar  gomogen  va  geterogen  turlarga  boʻlinadi.  Go­

mogen aralashmalarning agregat holati bir biriga oʻxshash boʻladi. 

Havo gomogen aralashmaga oddiy misol boʻla oladi, u neytral gaz­

lardan iborat. 

Geterogen aralashmalar tarkibiy qisimlari tuzilishiga koʻra turli 

xil boʻladi. Masalan: yogʻ va suv geterogen aralashma, chunki yogʻ 

suv  yuzasiga  qalqib  chiqadi.  Mayizli  shirinliklar  va  apelsin  shar­

batidagi  apelsinning  mayda  boʻlakchalari  ham  geterogen  aralash­

maga misol boʻla oladi.

Deyarli barcha bajariladigan ishlar energiya bilan bogʻliq. Suvni 

isitganda, ovqat pishirganda, chiroq yoqqanda, yurganda va oʻqigan­

da energiya sarflanadi. Albatta energiya qayerdandir olinishi kerak. 

Qazilma  boyliklarini  yoqishdan  olinadigan  energiya  yoki  quyosh 

energiyasi  uyni  yoki  suv  havzalarini  isitish  uchun  ishlatiladi.Orga­

nizimimizda bu energiya iste’mol qilgan ovqatdan hosil boʻladi.

Energiya – modda harakatining oʻlchovi. Materiyaning harakat 

shakliga qarab, energiya har xil, ya’ni mexanik, issiqlik, yorugʻlik, 

elektr va kimyoviy energiyalar boʻladi. 

Massa  bilan  energiya  orasida  miqdoriy  bogʻlanish  borligini 

A.Eynshteyn 1905­yilda quyidagi formula bilan koʻrsatdi:

E=m∙c

2

---

1-kurs talabalari uchun darslik

12

bu yerda m – modda massasi (kg hisobida); E–energiya (J. hisobida) 

c ­ yorugʻlik tezligi (300.000 km∙s

­1

). Bu tenglama, energiya oʻzgar­

ganda massa, massa oʻzgarganda energiya oʻzgarishini koʻrsatadi.