Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

YuMB  eritmalarining  xossalari.  Oddiy sharoitda YuMB lar 

eritmalari, о‘zining xususiyatlariga kо‘ra kolloid eritmalarga yaqin­

lashadi va ularni termodinamik barqaror liofil kolloid sistemalar si­

fatida kо‘rish mumkin. Ularning zarrachalari kattaligi kolloidlarning 

disperslik darajasiga (10

­6

–10

­7

sm) tо‘g‘ri keladi. 

Bu zarrachalar zol zarrachasiga о‘xshab dializda yarimо‘tkazgich 

membrana bilan ushlanib qoladi, diffuziya tezligi past, ba’zi tashqi 

ta’sirlar ostida koagullanib ham qoladi. Erish jarayoni esa chin erit­

malar hosil bо‘lish mexanizmi bо‘yicha borib termodinamik barqaror 

sistema hosil bо‘ladi. Shuning uchun, yuqorimolekular moddalarni 

kolloid va chin eritmalar о‘rtasidaga oraliq holat deb ham ta’riflash 

mumkin.

---

1-kurs talabalari uchun darslik

456

Oqsillar,  nuklein  kislotalar,  polisaxaridlar  organizmning  tuzi­

lish birliklari bо‘lib, yuqorimolekular moddalarning barcha xusu­

siyatlariga  ega  bо‘ladi.  Shuning  uchun  ularni  о‘rganishda  YuMB 

larning barcha xossalariga asoslanish zarur. Bu ularning eritma ho­

sil qilishda bо‘kishi, eritmalarining qovushqoqligi, tuzlanishi, jele 

hosil qilishi, koatservantlar hosil qilishi va boshqalardir. 

YuMM eritmalarining qovushqoqligi. Eritmalarning qovushqo-

qligi – bu eritma molekulalarining ichki ishqalanish kuchini baho-

lovchi kattalikdir. Bu kattalik eritma tarkibini tashkil qiluvchi mod­

dalar bir biriga nisbatan qaysi darajada erkin harakatlanayotganini 

kо‘rsatadi. 

Agregativ barqarorlikka ega suyultirilgan dispers sistemalarda 

(chin  eritmalarda)  zarrachalar  harakati  mutlaqo  erkin  bо‘ladi,  bu 

degani ular ma’lum strukturaga ega bо‘lmaydi. Umuman qovush­

qoqlikka  ega  bо‘lmagan  sistemalar  bо‘lmaydi.  Barcha  eritmalar 

qanchadir darajada bо‘lsa ham qovushqoqlikka egaligini I.Nyuton 

о‘rgangan va bunday sistemalar Nyuton sistemalari deyiladi. Ular­

ning qovushqoqligi Eynshteyn qonuni bilan tushintiriladi: Dispers 

sistemaning (zol, suspenziya) qovushqoqligi dispers faza miqdori 

oshishi bilan ortadi. Strukturalashgan kolloid sistemalar Eynshteyn 

qonuniga  bо‘ysinmaydi.  Ularning  qovushqoqligi  Eynshteyn  qon­

uniga bо‘ysinmasdan, dispers faza zarrachalari ortishidan ilgarilab 

ketadi. YuMM eritmalari ham Nyuton suyuqliklari qatoriga kirmay­

di. Qon ham kolloid eritma boʻlganlligi uchun Nyuton suyuqliklari 

qatoriga kirmaydi. 

Qonning  yana  bir  asosiy  kо‘rsatkichlaridan  biri  –  bu  uning 

suyuqlik  (oquvchanlik)  darajasidir.  Suyuqliklarning  oquvchanligi 

bilan bog‘liq xossalarini fizikaning reologiya degan sohasi о‘rga­

nadi.

Reologiya – (grekcha rheos ­ oqim va logos – о‘rganish) ya’ni 

moddalar eritmalarida deformatsiyalanish va  qovushqoqlikni, shu 

qatorda ularning elastikligi, plastikligini о‘rganishdir.

---

Tibbiy kimyo / 1  

457

Dispers sistemaning tuzilishi va reologik xossalarini о‘rganish­

dagi asosiy omillar – bu dispers faza zarrachalari konsentratsiyasi 

va zarrachalar ta’sirlashuvi energiyasi. 

Qon  –  Nyuton  suyuqligi  emas  deb  ta’kidladik.  U  shakliy  el­

ementlarning  suyuqlikda  ya’ni  plazmadagi  strukturalashtirilgan 

eritmasi. Shakliy elementlarning asosiy qismi eritrotsitlar bо‘lgani 

uchun,  qon  –  bu  eritrotsitlarning  fiziologik  eritmadagi  suspenzi­

yasidir. Eritrotsitlarning asosiy xususiyatlaridan biri – bu ularning 

agregatlar hosil qilishga intilishi. Shuning uchun qonning qovush­

qoqligi ancha yuqori qiymatlarga ega. Yо‘g‘on tomirlarda qonning 

qovushqoqligi oddiy holatda η

qon

 = (4.2­6) ∙ η

suv

; anemiyada η

anem 

= 

(2­3) ∙ η

suv

; politsitemiyada η

pol

 = (15­20) ∙ η

suv

. Plazmada η

pl

 =1.2 ∙ 

η

suv

. Suv uchun η

suv

 = 0,01Puaz (1 Puaz = 0,1 Pa ∙ s). Harorat pasay­

ishi bilan har qanday suyuqlikning qovushqoqligi oshadi. Qonning 

qovushqoqligi harorat 37

o

 dan 17

o

 gacha pasayganda 10% ga oshadi.