|
Генларнинг бирикиши. Генларнинг бирикиши деганда уларнинг бир бирлари билан бириккан холда наслдан-наслга ўтиши тушунилади. Генларнинг бириккан холда наслдан-наслга ўтишини Морган дрозофила (мева) пашшасида ўрганди. Бу пашшаларни лаборатория шароитида сақлаш ва осонлик билан кўпайтириш мумкин. Улар бир йилда 25 маротабагача авлод қолдира олади, яъни ҳар икки хафтада янги авлод пайдо бўлади. Морган ўз лабораториясида пашшаларни кўпайтириб, улар билан кўплаб чатиштириш ишларини олиб борди. Дрозофила пашшаси танасининг қора рангда бўлишини рецессив ген - b, кулранг (нормадаги ранг) бўлишини доминант ген - B, рудимент (калта) қанотни рецессив ген - v, узун қанотни (нормадаги қанот) - V ген юзага чикаради. Жадвалда кўрсатилганидек аллелморф генлар B ва V битта хромосомада жойлашган
Кулранг танали, узун қанотли (BBVV) пашшаларни қора танали, калта қанотли (bbvv) пашшалар билан чатиштирилганда биринчи авлод дурагайларининг барчаси кулранг танали узун қанотли бўлади (BBVV). Морган биринчи авлод дурагайлари ичидан кулранг танали узун қанотли (BbVv) эркак пашшаларни олиб, қора танали калта қанотли (bbvv) урғочи пашшалар билан чатиштирди, яъни тахлил қилувчи чатиштириш ўтказди. Гетерозиготали эркак (BbVv) пашшаларда генларнинг эркин тақсимланиши туфайли 4 хил гаметалар хосил бўлиб, уларнинг тухум хужайралар билан қўшилишидан кейин пайдо бўлган дурагайларнинг нисбати қуйидагича, яъни 1 : 1 : 1 : 1 бўлиши керак эди.
F1 bbvvXBbVv
гаметалар bvBV, Bv, bV, bb
F2
BbVv
|
BBvv
|
bbVv
|
Bbvv
|
кулранг
танли,
узун
қанот
25%
|
қора
танли,
калта қанот
25%
|
қора
танли,
узун
қанот
25%
|
қора
танли,
калта
қанот
25%
|
Лекин Морган бундай чатиштиришнинг охирида 4 хил дурагайлар ўрнига факат 2 хилини, яъни ота-она белгиларига ўхшаган кулранг узун қанотли ва қора калта қанотли дурагайларни олди. Бу чатиштиришда белгилардан кулранг билан узун қанот бириккан холда наслдан-наслга ўтишини кузатиш қийин эмас.
Дастлаб Морган бу тажрибалар натижасини тушунтиришда тана рангини ва қанот шаклини битта ген юзага чиқаради деган фикрни айтди. Лекин кулранг танали калта қанотли ва қора рангли узун қанотли пашшаларнинг мавжудлиги бу фикр тўғри эмаслигини кўрсатди. Агар кулранг танали калта қанотли пашшаларни қора танали узун қанотли пашшалар билан чатиштирилса, биринчи бўғинида авлодларнинг барчаси бир хил, яъни кулранг танали узун қанотли бўлади. Шу олинган дурагайлар билан тахлил қилувчи чатиштириш ўтказилганда фақат икки хил, яъни ота-она белгиларига ўхшаш кулранг танали калта қанотли ва қора танали узун қанотли пашшалар пайдо бўлади. Бу тажриба натижаси шуни кўрсатадики тананинг ранги ва қанотларнинг шакли битта ген иштирокида юзага чиқмасдан ҳар хил генлар таъсирида юзага чиқар экан. Лекин бу генлар бир-бирлари билан бириккан холда бўлганлиги учун кейинги авлодларга биргаликда ўтади. Тананинг кулранг бўлишини юзага чиқарувчи ген қанотнинг узун (нормал) бўлишлигини юзага чиқарувчи ген билан бириккан бўлиши мумкин.
Генларнинг бундай бириккан холда наслдан-наслга ўтишини шу генларнинг битта хромосомада жойлашганидагина кузатиш мумкин. Масалан B, V генлари битта хромосомада ва шу хромосомага гомологик бўлган иккинчи хромосомада эса b, v генлар жойлашган. Бундай холда биринчи авлод дурагайлари B, V гени бўлган битта хромосомани отадан олса b, v гени бўлган иккинчи хромосомани эса онадан олади. Табиийки, бу иккита ген хужайраларнинг бўлиниши пайтида битта хромосомада жойлашганликлари учун кейинги авлодларга биргаликда ўтади.
22-расм. Дрозофила пашшасининг тана рангини ва канотлар узунлигини юзагачикарувчи генларнинг ўзаро тўлик боғланган холданаслдан-наслга ўтиши:Б - хаво ранг тана; б - кора ранг тана; В - нормал канот; в - калта канот.
Шунинг учун биринчи авлод дурагайлари 4 хил эмас, фақат 2 хил гамета хосил қилади. Генларнинг бундай бирикишини тўлиқ бирикиш дейилади. Генларнинг боғланган холда наслдан-наслга ўтишини ўрганиш натижалари Менделнинг генларни мустақил таксимланиши қонунига зид бўлиб чиқди. Генлар қачонки алохида-алохида хромосомаларда, яъни B, b ва V, v генлари 4 та хромосомада жойлашсагина улар мустакил тақсимланиши мумкин.
Морган дрозофила пашшаларини чатиштиришдан олган натижалари асосида қуйидаги хулосага келди. Агар икки жуфт генлар, яъни 4 та ген 4 та хромосомада жойлашган бўлса, жинсий хужайраларнинг хосил бўлишида бу генларнинг ҳар бири алохида алохида гаметаларга тушади ва мустақил холда наслдан-наслга ўтади.
Агар икки жуфт аллел генлар гомологик хромосомаларда, яъни 2 та ген битта хромосомада жойлашган бўлса, бу генлар кейинги авлодга биргаликда, яъни бир-бирига бириккан холда ўтади. Бунга генларнинг тўлиқ бирикканлиги дейилади. Шундай қилиб генларнинг кейинги авлодларда мустақил тақсимланишини фақат генлар ҳар хил хромосомаларда жойлашганда кузатиш мумкин экан, Мендел нўхатда ўтказган ўз тажрибаларида генларнинг бириккан холда ўтишини кузатмади, чунки у тажрибада ўрганган белгиларни ҳар хил хромосомаларда жойлашган генлар юзага чиқарган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
