Тиббий биология ва генетика Тиббиёт олийгохи талабалари учун дарслик

ҲАШАРОТЛАР СИНФИ (INSECTA)

Ҳашаротлар синфига 33 та туркум киради. Шуларнинг энг муҳимлари қуйидагилардир:

I-гурух. Тўла бўлмаган метаморфоз билан ривожланадиган ҳашаротлар:
1. Tўғpи қанотлилар -Orthoptera
2. Сувараксимонлар -Blattoidea
3. Ниначилар -Ogonata
4. Битлар -Anoplura
II- гуруҳ. Тўла метаморфоз билан ривожланадиган хашаротлар:
1. Қаттиқ. қанотлилар туркуми ёки қўнғизлар -Coleoptera
2. Тангача қанотлилар ёки капалаклар - Lepidoptera
3. Парда қанотлилар -Heminoptera
4. Бургалар - Aphaniptera
5. Икки қанотлилар - Diptera


БИТЛАР ТУРКУМИ - ANOPLURA

Битлар фақат сутэмизувчилар синфи вакилларида паразитлик қилиб яшайдиган қон сурувчи эктопаразитлардир. Турларнинг сони 150 гача боради. Битларнинг танаси дорзо - вентрал томонига қараб яссиланган бўлиб, уч қисмдан ташкил топган: бош, кўкрак ва қорин қисмидан. Сегментлари қўшилиб кетган, бош қисмида ҳашаротнинг оғизаппарати, сезги органлари жойлашган. Кўзлари оддий, айримларида эса бўлмайди. Бир жуфт калта мўйловлари сезиш аъзолари вазифасини бажаради.

Оғиз аппарати санчиб сўрувчи типда тузилган: бир жуфт максиллалар, гипофаринкс ва пастки лаб узун нина шаклида бўлиб, хартумчанинг ичида жойлашган. Бит чаққанда ориз аъзолари хартумчадан ташқарига чиқиб, терини жарохатлайди ва қонни сўради. Сўлак безларининг махсулоти (ажратмаси) қон ивишига қаршилик кўрсатади.
Тананинг кўкрак қисми бир-бирига қўшилиб кетган учта сегментдан тузилган бўлиб, уч жуфт юриш оёқларига эга. Қанотлари бўлмайди. Оёклари тирноқлари билан тугайди.
Қорин қисми 10 та сегметдан ташкил топган бўлиб, ён қисми қонғир рангда. Қорин сегменларининг (учинчи сегментдан бошлаб то саккизинчи сегменгача) ҳар бирида бир жуфтдан нафас олиш тешиклари жойлашган бўлиб, улардан трахея найчалари бошланиб, бутун танаси бўйлаб тарқалган бўлади. Ҳашаротиинг жинсига қараб охирги қорин сегментининг цикли турлича бўлади. Урғочи бит қорнннинг охирида ўроққа ўхшаган бир жуфт ўсимтаси бўлади. Жинсий тешиги саккизинчи қорин сегментида жойлашган. Эркагининг охирги учта қорин сегментида хитинлашган йўл кўриниб туради, улар ўткир бурчакли бўлиб туташган. Хитин йўлнинг умумий учи-қорин қисмининг охирида, ташқарига очилади. Бу копулятив аъзонинг ёрдамчи қисмидир. Эркакларнинг жинсий тешиги тўққизиничи сегментда жойлашган. Демак, битларда жинсий диморфизм яққол кўринади. Уруғланиши ички, ривожланиши тўлиқ бўлмаган метаморфоз йўли билан боради. Тухумдан чиққан личинка уч марта туллайди, сўнг вояга етган даври — имагога айланади. Битларнинг тухумлари сиркалар дейилади.
Битлар туркумига учта оила киради:
1)Гемотопидалар оиласига (Haemotopidae) кўзи йўк, танаси тўкчалар билан қопланган, фақат қуруқликдаги сутэмизувчиларда (приматлардан ташқари) паразитлик қиладиган битлар киради. Фил, чўчқа, қорамол, қуён ва буғи битлари шулар жумласига киради;
2)Тиканли битлар оиласига (Echinophthiridae) фақат денгиз сутэмизувчиларида паразитлик қиладиган битлар киради.Уларнинг танаси тиканчаларга ўхшаган тукчалар билан қопланган бўлади. Масалан, тюленларда бурун тешикларининг олдида яшайдиган тюлен бити мазкур оилага киради:
3) Педикулалилар оиласигa (Pediculidae) фақат приматларда, одам ва одамсимон маймунларда паразитлик қиладиган битлар киради. Одамда битларнинг уч тури яшайди: бош бити, кийим бити ва ков бити.