Тиббий биология ва генетика Тиббиёт олийгохи талабалари учун дарслик

Ҳазм системаси онто филогенези.
Хазм килиш системаси филогенези. Хордалилар аъзолари онтофилогенезини ўзига хос томони бу уларда филогенетик, эмбриогенетик, ҳамда функционал жиҳатдан овқат ҳазм қилиш ва нафас олиш системаларининг ўзаро боғлиқлигидир. Хақиқатдан, фақат хордали-ларда нафас олиш системаси, овқат ҳазм қилиш аъзолари асосида ривожланади, яъни эволюцияни илк босқичларида, овқат ҳазм қилиш аъзоси билан боғлиқ ҳолда нафас олиш функцияси амалга оширилади. Масалан умуртқсизлар ва умуртқалилар орасидаги оралиқ форма бўлган, ланцетникда махсус шаклланган нафас олиш аъзолари мавжуд эмас, Нафас олиш функциясини овқат ҳазм қилиш найининг олдинги қисмига кирувчи ҳалқумини икки ён томонида жойлашган жабра ёриқлари деб номланадиган тузилмалар бажара-ди.Тубан умуртқалилардаги тўғри найдан иборат бўлган ичак, маълум функцияларни бажарадиган, овқатни механик ва кимёвий парчалайдиган аъзоларгача мукаммалашиб боради. Эволюцион жараён давомида ҳазм найи узунлашади, сўриш сатҳи хилма хил эгилмалар, микроворсинкалар ёрдамида кенгайиб боради, ҳазм қилиш безлари ривожлана боради. Умурткалиларнинг хазм килиш системаси энтодермадан ривожланади.
Буиккисистеманизичбоғлиқлиги, филогенездабиринчинавбатдауларнитопографиквадинамиккоординациясибилан, онтогенездагиривожланишиэсаморфогенетикваэрготониккорреляцияларбиланбелгиланади. Хордалиларнинг эмбриогенезда ҳазм қилиш ва нафас олиш системалари дастлаб тўғри най қуринишида шаклланади. У уч қисмга ажратилади. Олдинги қисми оғиз тешиги билан бошланиб, ҳалқумга ўтиши билан тугайди, Бу қисмни юзасини қоплаб турган шиллиқ парда эктодермадан келиб чиққан бўлиб, ривожланишида тери қоплами ва уларнинг ҳосилалари билан боғлиқ бўлади. Ўрта қисми ҳалқумдан бошланиб, уни энтодермал шиллиқ пардаси, орқа ичакни эктодермал шиллик пардаси билан туташган жойда тугайди.
Ланцетникдаоғизбўшлиғи, оғизолдиворонкасибиланўралганбўлиб, упайпаслагичларгаэга. Пайпаслагичлартебранувчиэпителийбиланқопланганвауларҳалқумнихуддишундайэпителийларииштирогидадоимоичакнайибўйлаб, кислородваозиқазаррача-лариниташийдигансувниоқиминитаъминлайдилар. Ланцетникда, жағ аппарати бўлмага ни учун, у фаол равишла озиқлана олмайди. Шунингучунунингозиқаси, сувдагимайдаорганикзаррачаларбўлиб, уларланцетнингжабратўсиқларида, халқумнибезлиҳужайралитомониданкўпмиқдордаажралибчиқадиганшиллиқмоддагаёпишиб, ушланибқолади. Ҳалқуморқалидоимоўтибтўрадигансувоқими, жабратўсиқларидажойлашганқонтомирларидагазларалмашинувисодирбўлишинитаъминлайди. Артериал қон томир-ларини капиллярларга бўлинмаганлиги, ҳалқумни нафас олишда иштироги, бу унинг иккинчи даражадаги функцияси эканлигидан далолат беради.Ланцетникни ичак найи танасининг 1/3 қисмини ташкил қилади ва ичаги умуман дифференцирланмаган. Унинг ўрта қисмда қорин томонга қараб ўсиб чиққан ўсимта бўлиб у жигар ўсимтаси деб номланади
Юқорироқ даражада тараққий этган хордалиларда ҳазм системаси мураккаблашиб боради. Филогенез давомида ичак найи билан прогрессив ўзгаришлар рўй берган. Унинг умумий узунлиги ортиб борган, бўлимларга дифференцирланиб бориш билан биргаликда, кўп ҳужайрали йирик безлар ҳосил бўлган.Уларнинг хазм килиш системаси оғиз бўшлиғи-дан ва ундаги тишлар, халкум, кизилўнгач, ошкозон, ингичка ва йўғон ичакларгача давом этади. Бундан ташкари,уларда сўлак безлари, жигар ва ошкозон ости бези яхши такомил-лашган. Умурткалилар хазм килиш системаси аъзолари хар бир синф вакилларида ўзига хосривожланган. Тўгарак оғизлиларда жағлар бўлмай, балки доим очиқ турадигаи тоғайли тўгарак ҳалқа бўлади. Оғизатрофида кулчасимои сўрғичлар бўлиб, улар ўз ўлжаси танасига ана шу сўрғичлар ёрдамида ёпишиб ярим паразитлик қилиб ҳаёт кечирадилар. Ҳазм найи қисмларга ажралмаган. Жигари жуда содда тузилишга эга бўлиб, ўрта ичак усимтаси сифатида шаклланади. Ошқозон ости бези ҳам жуда содда тузилган.