Тиббий биология ва генетика Тиббиёт олийгохи талабалари учун дарслик

ТИББИЙ ПАРАЗИТОЛОГИЯ АСОСЛАРИ


Паразитологиянинг асосий тушунчалари ва экологик асослари.
Паразитология комплекс биологик фан бўлиб, паразитлар биологияси ва экалогияси, паразитизм хиллари ва шунингдек паразитлар кўзғатадиган касалликлар, ҳамда уларга қарши кураш усулларини ўрганувчи фандир.
Одамда учрайдиган паразитларни, улар келтириб чиқарадиган касалликларни ва уларга қарши кураш усулларини ўрганадиган фан тиббий паразитология дейилади. Тиббий паразитология ўз ичига 3 та асосий соҳани олади: 1) тиббий протозоология- одамларда паразитлик қилиб яшайдиган содда ҳайвонлар тузилишини, улар кўзғатадиган касалликларни ва уларга қарши кураш усулларини; 2) тиббий гельминтология паразит чувалчангларни; 3)тиббий арахноэнтомалогия- шифокорлар учун назарий ва амалий жиҳат- дан аҳамиятли бўлган бўғим оёқлилар - ўргимчаксимонлар ҳамда ҳашаротлар тарқатадиган ва ка­салликларни чақирадиган ва уларга қарши кураш усулларини ўрганади.
Паразитлилик (грекча раrа- атрофида, trophos- озиқланиш сўзларидан олинган бўлиб), бирга яшайдиган организмларнинг ўзаро антагонистик муно- сабатда бўлиши билан таърифланади.Фангамаълум бўлган 2 миллионтур- дан ортиқ ҳайвонлардан, таҳминан 50 000 тури празитт (текииҳўр) равишда, шу жумладан, 600 дан ортиқ тури одатда паразитлик қилиб яшайди.
Хар биp турнинг ўзига ҳос хусусиятлари, тузилиши ва экологияси бўлиши туфайли ҳар бир шифокор одам паразитларининг тутган ўрнини, қайси турга мансублигини билиши лозим. Буларсиз аниқ клиник ташҳис кўйиш ва касалликнинг олдини олиш усулларини кўрсатиш мумкин эмас. Шу туфайли паразитларнн ўрганиш ҳайвонот олами таснифидан бошланади. Ҳайвонот оламининг 20 дан ортиқ типларидан асосийлари қуйидагилар ҳисобланади:
1. Содда хайвонлар -Protozoa
2. Ковакичаклилар (ковакичлилар) - Coelenterata
3. Ясси чувалчанглар -Plathelminthes
4. Юмалоқ чувалчанглар - Nemathelminlhes
5. Ҳалқали чувалчанглар - Annelides
6. Буғимоёқлилар - Arthropoda
7. Малюскалар, юмшоқ танлилар -Mollusea
8. Игнатерилилар - Echinodermata
9. Хордалилар - Сhordata
Одатда барча ҳайвонлар бир ҳужайралилар (Monocytozoa) ва кўп ҳужайра
лилар - (Metazoa)гa бфлинади. Бир ҳужайралиларга - содда ҳайвонлар,қол-ганлари эса кўп хужайралиларга киради. Кўп ҳужайралиларнинг ҳўжайра-лари дифференцияланган бўлиб, ҳар хил тарзда тузилган ва турлича вазифа- ларни бажаради. Кўп ҳужайрали организмлар содда хайвонларнинг прог-рессив эвалюциаси натижасида келиб чиққан. Тана симетриясига кўра кўп ҳужайралилар радиал (нурли) ва билатерал симметрияга эга бўлган органи-змларга бўлинади. Радиал симметрик ҳайвонларнинг танаси бўйлаб бир нечта текислик ўтказилганда симметрик нимталарга бўлинади. Буларга булутлар ва ковакнчаклилар киради. Билатерал ёки икки ёқлама симметрияга эга бўлган ҳайвонларнинг танасидан фақат битта текислик ўтказиш мумкин, шундагина танаси иккита симметрик нимталарга бўлинади. Ясси чувалчанг-лардан бошлаб қолган ҳамма кўп ҳужайралилар билатериал симметрик тана тузилишига эга. Фақат игнатерилиларнинг танаси радиал симметрикдир. Уларнинг бундай тана тузилишияшаш шароитинингтаьсири натижасида юзага келган.
Кўп ҳужайралиларнинг тана тузилиши икки қаватлилар (булутлар, ковак-ичаклилар) ҳамда уч қаватлиларга (қолган типлар) бўлинади. Бу система-тикани тушуниш учун кўп ҳужайрали ҳайвонлар индивидуал ривожланиши-нинг эмбрионал даврини эслаб кўриш керак. Маълумки эмбрионал ривож-ланиш - эмбриогенез уруғданган тухум ҳужайра давридан бошланиб, то муртакнинг туҳум пардаларидан чиққунча ёки туғилгунча давом этади.
Эмбрионал ривожланишда даврида зиготанинг бўлиниши натижасида шаклланмаган ҳужайралардан тузилган бир қаватли эмбрион - бластула ҳосил бўлади. Эмбриногенезнинг кейинги босқичида бир қаватли бластула-дан ташқи қават - эктодерма ва ичкиқават - энтодермадан иборат бўлган икки қаватли эмбрион - гаструла ҳосил бўлди. Икки қаватлилар ўз номи билан икки қаватдан (эктодерма ва энтодерма) тузилган бўлиб, улардан мавжудот танаси шаклланади. Гаструлани ички бўшлиғи, яъни бирламчи ичаги ташқарига бирламчи оғиз ёки бластопора деган тешик билан очилади.
Уч қаватлилар змбриони бластула ҳамда гаструла даврларини бошидан ўтказади, лекин кейинчалик уларда эктодерма билан энтодермадан ташқари учинчи эмбрионал қават - мезодерма вужудга келади. Мезодерма олдинги икки қават орасидан жой олади. Ҳайвоннинг айрим органлари мана шу учинчи эмбрионал қаватдан тараққий этади. Кейинги ривожланиш даврида оғизнинг қаерда жойлашиш тақдири ҳал бўлади. Эмбрионал ривожланишда бластопора ҳосил бўлгандан кейин, унинг кейинги тараққиёти турли мавжу- ларда турлича боради. Бирламчи оғизлилар(яси, юмалоқ, ҳалқали чувал-чанглар, юмшоқ танлилар, бўғимоёқлилар)да бластопор дифференцирлашиб оғизга айланади. Иккиламчи оғизлилар(игна танлилар, хордалилар)да бластопор аналь тешигига айланади. Оғиз бўшлиғи эса муртакнинг олдинги кисмидан, чнгидан ҳосил бўлади.
Ҳайвонларнинг шажара дарахти илдиз сифатидаги содда ҳайвонлар типидан бошланади. Шy жониворлардан икки қаватли ҳайвонлар пайдо бўлган. Прогрессив эволюция жараёнида шажара дарахти иккига ажралиб, иккита мустақил тармоқни - бирламчи оғизлилар билан иккиламчи оғиз-лиларни ҳосил қилади. Турлар яшаш жойларида (алоҳида яшамайди) ўзаро бир-бирлари билан боғланган холда, мураккаб муносабатлар ҳосил қилиб кун кечиради. Бу муносабатлар асосида авлламбор яшаш мухити ва озуқага боғланиш муносабатлари ётади. Натижада ҳар хил биотик, боғланишлар пайдо бўлади. Масалан, нейтраллик рақобат, йиртқичлик, симбиоз. Паразитлик симбиознинг бир тури ҳисобланганлиги учун симбиоз бoғланишларнинг хилларини кўриб чиқамиз.
Симбиоз- (грекчадан symbiosis - бирга яшаш) ҳар хил турга мансуб бўлган, икки организмнинг бирга яшаш системасини ташкил қилишига айтилади. Симбиотик системадаги икки турдан бирига ташқи муҳит билан ўзаро алоқа қилиш вазифаси юклатилади. Бошқабоғлаништиплариорасидаҳам шу каби трофик узвий ва ўзаро алоқалар кузатилади. Шундай қилиб симбиоз тарзда яшайдиган турлардан битгасига ёки иккаласига ҳам ўзаро ҳамкорликда яшаш учун кураш имконияти яратилади.
Симбиоз факультатив (иккала организмлардан бири бўлмаганда иккинчиси мустақил яшай оладиган) ва облигат (орга­низмлардан бири ташқи муҳит билан фақат иккинчи организм орқалигина алоқа қила оладиган) бўлиши мумкин.Типик паразитлилик– паразит-ҳўжайин системасида юзага кела-диган жуда яқин ва чуқур алоқалар билан ҳарактерланади. Ҳўжайнн организми текинхўрга нисбатан бефарқ бўлмай, унга қарши ҳар хил ҳимоя реакциялари, шу жумладан иммунологик реакциялар ҳосил қилади. Ўз навбатида паразит ҳўжайиннинг ҳимоя реакцияларидан қочишга ҳаракат қилади, ҳатто уларни қайтаришга вайўқ қилишга киришади. Натижада улар орасида антогонистик ҳаракатлар, яъни қарама-қаршиликлар вужудга келади.
Паразитлиликни йиртқичликдан фарқлаш керак, чунки йиртқич ўз ўлжасига ҳужум қилар экан, қорнини фақат бир марта тўйғизади ва унинг ўлимига сабабчи бўлади, паразитлар эса ўз ҳўжайини тўқималари, озуқа моддалари билан бир неча марта озиқланади. Текинҳўр учун ҳўжайинни ўлими шарт эмас, аксинча у қанча кўп яшаса паразит учун шунча яхши.
Аммо паразитлар ўзларининг салбий таъсирлари туфайли ҳўжайинларнинг (беморларнинг) яшаш қобилиятини сусайтириб боради. Демак, паразитлилик - паразит билан ҳўжайин орасида антогонистик муносабатларнинг бўлиши билан ҳарактерланади. Паразитлар ҳужайиннинг тана тўқима шарбатлари ҳазм бўлаётган озуқа моддалари билан озиқланади. Бу хусусият уларга хос бўлган белги ҳисобланади. Масалан, малярия плазмодиуми гемоглобин билан, қийшиқ бош гижжа қон билан, қорамол сатлитёри, кенг тасмасимон чувалчанг ичакдаги овқатлар билан озиқланади. Ҳар бир паразитнинг ўзига хос озуқа моддаси, яшаш жойи бўлиб, ташқи муҳит таъсири фақат ҳўжайин организми орқалигина амалга оширилади.
Паразитлилик ҳам симбиоз каби облигат вафакультатив хилларга бўлинади. Облигат, яъни ҳақиқий паразитлар ҳаёт даврида маълум бир вақт оралиғида ўз ҳўжайини билан биологик ва экологик боғланган, «ўзга тур ҳисобига яшовчи» текинҳўрлардир. Мисол учун, вольфарт пашшаси - эркин яшовчи организм, лекин унинг личинкаси одам ва бошқа жониворлар танасида ривожланади; тирик тўқималар билан озиқланади; пакана гижжа эса личинка даврида ҳам, вояга етганда ҳам одам ичагида кун кўради.