|
Нафас аъзолари онто филогенези
Хордалилар эволюциясини дастлабки давридан бошлаб, умурткалиларнинг нафас олиш системаси келиб чикиши ва жойлашишига кўра бевосита хазм килиш системаси билан боғлик. Жабралар хордалиларнинг энг дастлаб пайдо бўлган нафас аъзоларидир. Қуруқликда яшайдиган умуртқали ҳайвонлардан улар фақат сувда ҳам қуруқда яшовчи-амфибияларнинг личинкали давридагина бўлади. Нафас аъзоларининг кейинги тараққиёти жабраларнинг юзаси кенгайиши билан борган.
Ланцетникларда фақат жабра ёриқлари бўлади, халқум деворига жойлашган 130-150 жуфт жабра ёриқлари орқали нафас олади.
Тугарак оғизлиларда жабра қопчалари шаклланади, улар олдинги қисмига жойлашган 7-10 жуфт жабра қопчиқлари орқали нафас олади.
Балиқларда жабра ёриқлари деворларида капилляр қон томирларга эга бўлган жабра япроқлари пайдо бўлади.Балиқларда жабра ёриқлари сони камайган бўлсада, лекин нафас олиш сатхи ва япроқлар сони капиллярлар тури ҳисобига кенгаяди.Панжа қанотли балиқларда охирги жабра ёйларини орқа томонида, ҳалқумни вентрал томонини бўртиб чиқиши ҳисобига жуфт сонда бўлган тузилма-сузгич пуфаги шаклланади. Эмбриогенез даврида юзага келган сузгич пуфаги ва халқум орасидаги боғланиш кейин ҳам сақланиб қолади.Шунинг учун халқумга тущган ҳаво, ҳеч қандай тусиқсиз сузгич пуфагига ўтади. Бундай морфофизиологик ўзига хос хусусият сузгич пуфагини ўпкага айланиши учун замин бўлди.
Расм. Умурткалилар нафас аъзоси эволюцияси.
I-панжаканот баликнинг халқуми ва сузгич пуфаги;II-амфибиянинг халқуми ва ўпкаси; III-ўпкалар. а-думли амфибияники; б-думсиз амфибияники; 1- халқум;2-сузгичпуфагини халқум билан бирлаштирувчи камера; 3-сузгич пуфаги қопчалари; 4-хикилдок-кекирдак камераси; 5-ўпка қопчиклари; 6-ўпка ичи тўсикчалари;
Панжа қанотли балиқларда сузгич пуфак ҳалқумнинг ён соҳасидан ҳосил бўлган ўсимта бўлиб, унда жуда кўплаб қон томирлар ривожланган. Сузгич пуфак жабра артериясидан қон билан таминланади, оксидланган қон тўғри юракка боради
Панжа қанотли балиқлар қуруқликка чиқиши натижасида, улардан дастлабки амфибиялар-стегоцефаллар келиб чиқди, сузгич пуфакларидан эса дастлабки ўпкалар шаклланди.
Эволюцияда ўпка биринчи марта амфибияларда пайдо бўлган.Келиб чиқиши бўйича панжа қанотли балиқлар билан боғлиқ бўлган сувда ҳам қуруқда яшовчиларда, фақат линкали даврида нафас олиш жабралари орқали содир бўлса, етук даврида нафас олиши ўпка орқали содир бўлади. Амфибия ўпкаси ичак ўсимтаси бўлмиш хаво халтача-ларига гомологдир. Уларнинг ўпкасида тўсиклар, бронхлар бўлмайди. Кўкрак қафаси ва диафрагмаси бўлмаганлиги туфайли, уларда ҳаво оғиз бўшлиғидан, иякости-тилости мушаклари ҳисобига содир бўладиган ютиш ҳаракатлари туфайли ўпкага ўтади.
Жабра ёйларини қисмлари редукцияга ўчрайди ва қисман биринчи бўлиб амфибияларда шаклланган, остки нафас йўлларига кирувчи аъзо бўлмиш, ҳиқилдоқ ни тоғайлари таркибига киради. Ўпкалар айнан ҳиқилдоқдан бошланади. Амфибиянинг ўпкаси жуда содда тузилган ва газ алмашини майдони жуда кичик, шунинг учун газ алмашиниш кўпроқ тери қоплами орқали амалга ошади.
Узил кесил қуруқликка чиққан судралиб юрувчилар, ҳам юқори нафас йўллари, ҳам пастки(ҳиқилдоқ, трахея ва бронхлар) нафас йўлларига эга. Уларнинг ўпкалари майдағовоксимон, кўп сонли ички тўсиқларга ва катта нафас олиш юзасига эга. Биринччи марта диафрагма пайдо бўлади, у нафас олишда унчалик иштирок этмайди, чунки мускул элементларига эга эмас, фақат қисман қорин ва кукрак бўшлиғини бир биридан ажратиб туради. Нафас олиши асосан, кўкрак қафасини ҳаракатга келтирувчи, қовурғалар аро мускуллар ҳисобига содир бўлади.
Расм. Думли амфибиялар(А,Б) ва рептилияларни(В,Г) ўпкаларини тузилиши
1-трахея(кекирдак); 2-бронхлар; 3-ўпка ичидаги бронхлар;
Шундай қилиб, рептилияларда ўпка асосий нафас олиш аъзоси бўлиб, унда тўсиклар, бронхлар шаклланади.
Кушлар ўпкаси умурткалилар ичида энг яхши ривожланганидир. Уларнинг ўпкасида бронхлар тармокланиб, бронхиолалар билан тугайди. Кушлар учишга мослашганлиги сабабли, улар ўпкасининг иккиламчи бронхлари охирлари хаво халтачалари хосил килади. Хаво халтачалари мушаклар орасига, тери остига ва суяк бўшликларига етиб боради. Учиш вактида бу копчиклар хаво билан тўлиб, тана вазнини енгиллаштиради. Бундан ташкари, хаво копчиғидаги атмосфера хавоси нафас чикараётганда ўпкадан ўтиб, конни иккинчи марта О2билан таъминлайди. Ана шундай нафас олислми иккиламчи нафас олиш деб аталади.Икки ёқлама нафас олиш ўпканинг янги хаво билан узлуксиз таъминланишга ёрдам беради Бундай холат модда алмашинувини жадаллаштиради, чунки кон хам нафас олганда, хам нафас чикарганда О2 га тўйинади.
Расм Умуртқлиларнинг нафас аъзолари эволюцияси
Балиқлар жабраси; B- Итбалиқ жабраси ва амфибияни ўпкаси; C- Рептиляларни ўпкаси; D-Қушларнинг ўпкасиҳаво қопчиқлари билан; E-Сут эмизувчилар ўпкаси
Do'stlaringiz bilan baham: |
