Тиббиёт коюсий луғати

АНГУЛИТ— қ. Лаб бичилиши.
АНГУЛЯР БЛЕФАРОКОНЪЮНКТИВИТ — кўз шиллик пардаси, қовоқларнинг чакка томондаги бурчаклари териси ва киприкли киррасининг сурункали яллигланиши. Бунда қовоқлар қирраси бир оз қизариб шишади, чакка томон бурчагида оқ шилимшиқпайдобўлади, кўз ачишиб, қичиша- ди. Кўпроқ эркакларда учрайди ва йиллаб давом этиши мумкин.
АНДРОГЕНЛАР — эркаклар жинсий бези гор- монлари (тестостерон, андростерон ва андросте- натон); мояк тўқимасида синтезланадиган эркак- лар гормонлари туркумини ва бир қатор камрок фаолиятга эга буйрак усти бези пўст давати маҳсулотларини ўз ичига олади. Бу туркумга кирадиган 30 дан ортиқ табиий бирикмалар кашф этилган. А. сперма, қон ва сийдикда бўлади, эркаклар иккиламчи жинсий белгиларининг ри- вожланишини таъминлайди. Жинсга хос таъ- сирдан ташқари, А. организм метаболизмига анаболик эффект кўрсатади, оқсиллар синтезини кучайтиради, организмда азот ушланишини оши- ради.
АНДРОЛОГИЯ — урологиянинг бир бўлими; эр- каклар сийдик ажратиш органларининг касаллик- ларини ўрганади.
АНДРОСТЕРОМА — буйрак усти бези пўст қаватининг эркак жинсий гормонлари ишлаб чиқарувчи ўсмаси. Касаллик белгилари: қизларда клитор гипертрофияси, тук босиш, сут безлари- нинг такомиллашмаслиги, ҳайз кўрмаслик, мус- кулларнинг ҳаддан ташқари ривожланиб кети- ши; ўғил болаларда вақтидан илгари балоғатга етиш, тез ўсиш. Аёлларда 30—40 ёшларда учраб, овознинг дағалланиши, гирсутизм, сут безлари- нинг кичиклашиши, бачадон атрофияси, кли- торнинг катталашиши, ҳайз кўришнинг тўхташи- га, баъзан калликка олиб боради. АНДРОФИЛИЯ — эркаклар гомосексуализми, яъни эркакларнинг бир-бирига шаҳвоний интили- ши.


АНДРОФОБИЯ — мияни чулғаб олган қўрқув ҳолати; аёлнинг эркак б-н жинсий алоқа қилиш- дан қўрқиши.
АНЕВРИЗМА — томир деворининг чўзилиши ва бўртиб чиқиши натижасида қон томир ёки юрак бўшлиғининг чегараланган кенгайиши; туғма нуқсонлар ёки бирор касаллик туфайли вужудга келади. Ҳакикий (артерия деворининг шика- стланмай кенгайиши) ва сохта (томир шика- стланганда девори ёрилиб, атрофдагн тўқима- ларга қон қуйилиши) А. фарқ килинади. АНЕМИЯ, к амқонлик — қонда эритроцитлар сони ва гемоглобин миқдорининг камайиши, сифатининг ўзгариши б-н кечадиган касаллик. А. га қон яратилиш жараёнининг бузилиши, тўсатдан ёки сурункасига кўп кон йўкотиш, қизил қон таначалари (эритроцитлар)нинг кўплаб пар- чаланиши, асосий қон яратиш органи — кўмик- нинг ўз функциясини тўла бажара олмай колиши сабаб бўлиши мумкин. Темир ва В12 витамин етишмаслиги, гематоксик таъсирлар туфайли келиб чиқадиган А. кўп учрайди.
АНЕМИЯГА ҚАРШИ МОДДАЛАР — гемогло- бин ва қизил қон таначалари микдорини ошириш, шунингдек анемияни даволашда ишлатиладиган дорилар; А. қ. м. дан темир, кобальть, мис препаратлари, цианокобаламин (В_]2 витамин) ва фолат кислота (В₉ витамин) амалиётда кўп қўлланади.
АНЕРГИЯ — 1) ҳар кандай таъсирловчига нис- батан организм реакциясининг бутунлай йўқоли- ши; 2) психиатрияда — руҳий, ҳаракат ва нутк фаоллигининг сусайиши ёки мутлақо йўқолиши. АНЕСТЕЗИН — маҳаллий анестетиклардан; ку- кун, таблетка ёки аралашма ҳолида меъда оғриғи ёки спазмларида ишлатилади. Эшакем тошганда ва бошқа тери касалликларида 5—10 % ли суртмаси, тўғри ичак касалликлари (ёрилиш, кичима, бавосир)да шамчалари қўлланилади. АНЕСТЕЗИОЛОГ — операцияда организмни оғриқсизлантириш, унинг муҳим ҳаётий функция- ларини (нафас олиш, қон айланиши, моддалар алмашинуви ва б.) бошкариш масалалари б-н шу- гулланадиган мутахассис шифокор. АНЕСТЕЗИОЛОГИЯ — клиник тиббиёт соҳаси; жарроҳликда организмни оғриқсизлантириш, опе- рация вақтида унинг муҳим ҳаётий функциялари- ни бошқариш масалаларини ўрганади. АНЕСТЕЗИЯ — карахтлик, сезгининг йўқолиши Руҳий ва жисмоний касалликларда А. ўз-ўзидан пайдо бўлади. Сунъий А. кўпинча жарроҳликда ва бошқа ҳолларда қўлланиладиган оғриқсизлани- тиришдир. Унинг маҳаллий (бирор жой А. си) ва умумий (наркоз усуллари) турлари бор. А. нерв толаси, орқа ва бош миянинг айрим касалликла- рида ҳам учраб, жараён ўчоғига тарқалиши мумкин.
АНЕСТЕЗИЯЛОВЧИ МОДДАЛАР — сезув нер- ви охирлари (рецепторлари) ва толалари оркали қўзғалиш ўтишини вақтинча тўхтатиб қўядиган дорилар. Уларнинг энг асосий фармакологик хоссаси ҳар қандай сезувчанликни, аввало оғриқ ҳиссини йўқотиш. Шу сабабли Ан. м. дан (новокаин ва б.) жарроҳлик операцияларида маҳаллий оғриқсизлантириш, яъни анестезия учун фойдаланилади.
АНЕУПЛОИДИЯ — геномда баъзи бир хромосо- маларнинг етишмаслиги ёки уларнинг ортиқча


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1

19

бўлиши. А. одамларда учрайдиган хромосома касалликларининг асосини ташкил этади. АНИЗОКОРИЯ — кўз қорачиқларининг бири катта, иккинчисининг кичик бўлиши. АНИЗОЦИТОЗ — периферик қонда катта-кичик қон шаклли элементларининг пайдо бўлиши. АНКИЛОЗ — бўғимнинг букилмайдиган ва ёзил- майдиган бўлиб, қотиб қимирламай қолиши. Бунга суяклар бўғим юзасининг жароҳатланиши ва парчаланиб синиши, бўғим ҳосил қиладиган тоғай юзасининг яллиғланиши ёки шикастланган- да б)'ғимни узоқ вақт қимирлатмай қўйиб даволаш, жарроҳлик усули б-н бўғимни қотириб қўйиш сабаб бўлади. Бўғимдан ташқари, бўғим ичи, суякли, чандиқли (фиброзли) А. фарк қилинади.
АНКИЛОСТОМИДОЗЛАР — анкилостомидалар оиласига мансуб нематодалар қўзғатадиган гель- минтозлар гуруҳи. Иссиқ иқлим касалликлари- дан. Камқонлик, ҳолсизланиш, бош айланиши ва оғриши, иштаҳасизлик, қорин оғриғи, кўнгил айниши, қусиш каби аломатлар кузатилади. АНКИЛОТИЯ — ривожланиш нуксони; ташқи эшитув йўлининг берк бўлиши.
АНОВАРИЯ — ривожланиш нуқсони;; туғма ту- хумдон бўлмаслиги.
АНОВУЛЯЦИЯ — ҳайз циклининг ўзгариши; бунда тухумдонда етилган туҳумҳужайра ташқа- рига чиқмайди.
АНОНИХИЯ — тирноқ пластинкаси бўлмаслиги. АНОПИЯ — кўриш қобилиятининг бутунлай йўқолиши.
АНОПСИЯ — кўзнинг турли рангларни ажратиш қобилиятининг бутунлай йўқолиши. АНОРЕКСИГЕН ДОРИЛАР— иштаҳани пасай- тириш ва семизликни комплекс даволаш учун ишлатиладиган моддалар (мефолин, фепранон ва б.).
АНОРХИЗМ — иккала моякнинг туғма бўлмас- лиги.
АНОРХИЯ, анорхидия, анорхизм — бу- тунлай мояк бўлмаслиги натижасида гормонал дисфункция ва евнухоидизм (ахталик) юз бери- ши. Бунда мояк ортиғи ва уруғ йўли ҳам бўлмаслиги мумкин.
АНОСМИЯ — ҳид билмаслик; кўпинча бурун бўшлиғи тўқималарининг ўткир ва сурункали яллиғланиши, шунингдек ҳид билиш нервининг зарарланиши, м. н. с. фаолиятининг бузилиши ва б. сабаб бўлади.
АНОФТАЛЬМ — бир ёки иккала кўз соққасининг йўқлиги. Туғма сабаблар ёки шикастланиш ва турли касалликлар натижасида⁴ рўй беради. Онанинг ҳомиладорлик давридаги оғир касаллик- лари ёки турли заҳарли моддалар, жумладан дорилардан заҳарланиши сабаб бўлади. АНТАГОНИЗМ — қарама-қаршилик, зиддият; тиббиётда бир неча ўринда ишлатилади. Модда- лар А.— организмда турли моддалар (амино- кислоталар, витаминлар, дорилар)нинг ўзаро ҳар хил таъсир этиш хусусияти. Бунда улардан бири иккинчисининг таъсирини пасайтиради ёки кучай- тиради; микробиологияда бир хил микробларнинг бошқа микробларга қаршилик кўрсатиб, улар- нинг ҳаёт фаолиятини сусайтириб қўйиши. А. нинг абсолют (мутлоқ), икки томонлама, бевосита, бир томонлама, нисбий ва б. турлари фарқланади.


АНТИМИОТИҚ


АНТАЦИД МОДДАЛАР — ишқорий хоссага эга бўлган ва меъда шираси таркибидаги хлорид кислотани нейтраллаш (бартараф этиш) учун қўлланиладиган дорилар. Ан. м. дан натрий гидрокарбонат, магний оксид ва б. меъда шираси- да кислота кўпайиб кетган гастритларда, меъда ва ўн икки бармок ичак яраларида қўлланилади. АНТЕНАТАЛ ДАВР (она қорнидаги давр) — ҳомила вужудга келгандан то туғилгунича бўлган давр.
АНТИАНГИ НАЛ ДОРИЛАР юракка қон ке- лишини яхшилайдиган ёки юракнинг кислородга бўлган эҳтиёжини камайтирадиган моддалар (нитроглицерин, эринит, пропранолол, нонахла- зин ва б.). Стенокардия хуружларининг олдини олиш ёки бартараф қилиш мақсадида ишлатила- ди.
АНТИАНДРОГЕНЛАР — эркаклар жинсий гор- монлари фаоллигини сусайтирувчи моддалар (эстрон, синэстрол ва б.).
АНТИБИОТИКЛАР — айрим микроорганизмлар ҳаёт фаолияти натижасида ҳосил бўладиган ва турли хил микробларнинг ўсиши, ривожланишини тўхтатиб қўядиган моддалар; уларнинг тиббиёт амалиётида ишлатилиши антибиоз, яъни микроб- ларнинг ҳар хил турлари орасидаги карама қаршилик (антагонизм) ҳодисасига асосланган. А. таъсири бактерицид (микробларни ўлдириш) ёки бактериостатик (уларнинг ўсиши ва ривожла- нишини тўхтатиб қўйиш) бўлиши мумкин. Турли хил замбуруғлар ва баъзи бактериялар А. нинг асосий манбаи бўлиб, улардан бир неча минг антибиотик моддалар ажратиб олинган. Аҳоли ўртасида организм учун кам заҳарли А. (пени- циллин, стрептомицин, тетрациклин, олеандоми- цин, эритромицин ва ҳ. к.) ишлатилади. А. яхши наф берадиган даво воситалари бўлиши б-н бир қаторда бемор организмига салбий таъсир этиши ҳам мумкин.
АНТИГЕЛЬМИНТЛАР — одам ва ҳайвонларда учрайдиган гижжа касалликларининг олдини олиш ва уларни даволаш учун ишлатиладиган дори воситалари; пиперазин адипинат, хлоксил ва б.
АНТИГЕН — юқори молекулали коллоид модда. Иммунокомпетент лимфоид ҳужайраларни сти- муллаш хусусиятига эга.
АНТИ ДЕПРЕССАНТЛАР (тимолептик-
л а р ) — депрессия аломатлари б-н ўтадиган психоз<ва неврозларни даволашда ишлатилади- ган моддалар (амитриптилин, имизин, литий карбонат, ниаламид, ва б.).
АНТИДИУРЕТИК ГОРМОН— қ. Вазопрессин. АНТИҚОАГУЛЯНТЛАР — қон ивишини сусай- тирувчи дорилар; улар кон ивишининг кучайиши б-н боғлиқ бўлган касаллик ҳолатларининг (тромбозлар, тромбоэмболиялар, тромбофлебит- лар) олдини олиш ва даволаш мақсадида ишлатилади. Тиббиёт амалиётида қўлланилади- ган А. бевосита ва билвосита таъсир қилиш хусусиятига эга.
АНТИМИОТИК МОДДАЛАР — кўз қорачиғини кенгайтирадиган дорилар; улар кўз рангдор пардасининг айланма силлиқ мускулларини бўшаштиради (парасимпатик нерв импульсини


\тт«.г|уоиг.сот ки(иЬхопаз1

20

АНТИОКСИДАНТ


тўхтатиш ҳисобига). Ан. м. га М-холиноблока- торлар — атропин сульфат, платифиллин гидро- тартрат ва б. киради.
АНТИОКСИДАНТ МОДДАЛАР — молекуляр кислород б-н оксидланиш жараёнининг олдини олувчи ёки секинлаштирувчи моддалар (токофе- рол ацетат, ретинол ацетат ва б.). Улар ли- пидларнинг эркин радикал оксидланишини тор- мозлайди. Асосан атеросклерозни даволашда ишлатилади.