The noun and its grammatical categories in the english and uzbek languages

Mevalarning xili, turlari inobatga olinsa, fruit so‘zi -s ko‘plik qo‘shimchasini 
qabul qiladi: There are apples, plums and other fruits on the table (Stolda olma, 
gilos va boshqa mevalar bor.) 
 
Nouns used only in plural 
(Faqat ko‘plikda ishlatiladigan otlar) 
Yuqorida o‘zbek tilida faqatgina ko‘plikda ishlatiladigan -- jamlovchi otlar 
haqida ma’lumot bergan edik. Ingliz tilida
1
ham shu turdagi otlarni kuzatish 
mumkin. Ular quyidagilar: 
1) juft otlar: scissors, trousers, spectacles, scales, tongs.These scissors are very 
sharp. (Bu qaychi juda o‘tkir.) Your trousers are too long.( Sizning shimingiz 
juda uzun.) My spectacles are on the table. (Mening ko‘zoynagim stol ustida.) 
2) goods (tovar), contents (ma’no), clothes (kiyim), wages( maosh), riches 
(boylik) so‘zlari faqatgina ko‘plikda ishlatiladi. These goods are from Moscow ( 
Bu mollar Moskvadan.) The contents of the letter have not been changed ( 
Xatning ma’nosi o‘zgartirilmagan.) His clothes were wet in the rain (Uning 
kiyimlari yomg‘irda ho‘l bo‘lgan edi.) 
3) People (odamlar) so‘zi forma jihatdan birlikda bo‘lsa ham, ma’nosi ko‘plikni 
ifodalaydi: There were many people in the room. (Xonada odam ko‘p edi.) 
People (xalq, millat) ma’nosida ishlatilsa, -s ko‘plik qo‘shimchasini qabul qiladi: 
He traveled much and saw many people. (U ko‘p sayohat qildi va ko‘p millatlarni 
ko‘rdi.) 
 The category of case 
1
Каушанская В.Л. Грамматика английского языка. Л.: 1973. стр.14. 

---

(Otlarda kelishik kategoriyasi) 
O‘zbek tilida an`anaviy tilshunoslikda uzoq yillar kelishik kategoriyasi ingliz,
rus tillaridagi kabi ot so‘z turkumi tarkibida o‘rganib kelinar edi. Biroq
keyingi formal – funksional yo‘nalishdagi tadqiqot natijalari kelishiklarning 
aloqa – munosabat shakllari bo‘lib, ular sof sintaktik vazifa – so‘z birikmasi va 
gapni shakllantirishga xizmat qiluvchi morfologik kategoriya ekanligidan kelib
chiqqan holda ularni faqat mazkur turkumga bog‘lab qo‘yish to‘g‘ri 
emasligini isbotladi. Shunga ko‘ra kelishiklar paradigmasi o‘zbek tilida ot 
so‘z turkumi tarkibida o‘rganilmaydi, kelishik kategoriyasi gap tarkibida, 
deyarli, barcha mustaqil so‘z turkumlarini, nutq sharoitiga ko‘ra ba’zi so‘z – 
gaplarni ham sintaktik aloqaga kirituvchi alohida grammatik kategoriyadir.
Quyida kelishiklarning ingliz tiliga xos xususiyatlari to‘g‘risida mulohaza
yuritamiz. 
. Ingliz tilida bir otning boshqa otga taalluqli ekanligini, bir otning boshqa otga 
bo `lgan munosabatini of predlogi ifodalaydi va bu o‘zbek tilida qisman
qaratqich kelishigi qo‘shimchasi [–ning]ga teng keladi: The leg of the table. 
(Stolning oyog‘i.) Give me a glass of water. (Menga bir stakan suv bering.) 
Bosh kelishikdagi ot har qanday predlog bilan ishlatilaveradi: The letter is for 
the teacher ( Xat o‘qituvchi uchun.) I agree with the doctor( Men doktorning 
fikriga qo‘shilaman.) I have received a letter from the manager.( Men boshliqdan 
xat oldim. ) 
 
Genitive case of nouns 
(Otlarda qaratqich kelishigi) 
Otlarda qaratqich kelishigi boshqa otga nisbatan aniqlovchi vazifasini bajaradi. 
Ko‘pchilik hollarda jonli predmetlar qaratqich kelishigida ishlatiladi. Ingliz 
tilida qaratqich kelishigi birlikdagi otning oxiriga –‘s qo‘shish bilan yasaladi. 
–‘s tovushi jarangsiz undoshlardan keyin [s], jarangli undoshdan keyin [z], 
sirg‘aluvchi, shovqinli undoshlardan.keyin [iz], unlilardan keyin [z] tovushini 
beradi. The girl’s hat [Әә gә:lz h æ t].(Qizning shlyapasi.) Jack’s friend [dzæks 
frend]. (Jekning do‘sti). The noun’s leg [Әә ho: siz leg].( Otning oyog‘i). 
1. –‘s qaratqich kelishigi formasi qo‘shma otlarning oxirgi elementiga qo‘shiladi: 
My brother – in – law’s library. 

---

2. Ikki va undan ortiq kishiga bir predmet taalluqli bo‘lsa, qaratqich kelishigi 
oxirgi so‘zga qo‘shiladi: Peter and Helen’s flat is large. 
3. Ot aniqlovchi vazifasida ishlatilib, undan keyin boshqa aniqlovchilar 
qo‘llanilsa, qaratqich kelishikli ot ulardan oldin ishlatiladi: The student’s new 
book, Kate’s best friend, bu iboradagi the aniq artikli bookga emas, student
so‘ziga tegishli. Bunday iboralarda –‘s o‘rnida ba’zan of predlogi ishlatiladi: 
My friend’s father – the father of my friend. The teacher’s question – the question 
of the teacher. 
4. Ko‘plik formasi talaffuz jihatidan –s ga o‘xshash, shuning uchun ham 
aniqlovchi vazifasida kelgan qaratqich kelishigidagi ot o‘rnida of 
konstruksiyasini ishlatish qulayroq: Where did you place the worker’s tools 
o‘rnida where did you place the tools of the workers ishlatiladi. 
5. Ikki qaratqichli ot kamdan-kam bir joyda ishlatiladi: He is my sister’s 
husband’s father gapini nutq talabiga xos quyidagicha ifodalash yaxshiroq: He 
is the father of my sister’s husband. So‘zlar guruhi bir ma’noni ifodalab 
qaratqichli aniqlovchi vazifasida kelsa, -s oxirgi so‘zga qo‘shiladi: My elder 
brother Peter’s son is in hospital. Bu holda of konstruksiyali qaratqichni 
ishlatish yaxshiroq: The son of my elder brother Peter is in hospital. 
6. Predlogli va qaratqich formasiga ega bo‘lgan otlardan keyin house,office, shop
so‘zlari tushiriladi: at the chemist’s (shop), I dined at my brother’s (house), she 
went to the baker’s (shop). 
7. Jonli predmetlardan tashqari quyidagi otlar –s qabul qiladi: 
a) vaqt va masofani ifodalovchi otlar: I had a month’s holiday. He lives at a 
kilometre’s distance from here. 
b) mamlakatlar, kemalar va shaharlarni ifodalovchi otlar: Moscow is Russia’s 
greatest scientific and cultural centre. Moscow’s theatres are the best in the 
world. The “Neva ‘s” cargo was very heavy. 
World, country, city, ship so‘zlari ham ‘s qabul qiladi: Our country’s cotton is 
very valuable. The ship’s crew stood on deck. 
Ba’zi tayyor iboralar ham ‘s qabul qiladi: for order’s sake – tartib uchun, for old 
acquaintance’s sake – eski do‘stlik tufayli, at a stone’s throw – ikki qadamda. 
The category of gender 

---

(Otlarda rod kategoriyasi) 
Ma’lumki, o‘zbek tilida rod kategoriyasi mavjud emas. Bu kategoriya, asosan, 
arab, rus, ingliz, nemis kabi tillar uchun xosdir. 
Ingliz tilida: 
Akbar – he 
Dildor – she 
A pen – it 
A cat – it 
agar jinsi noaniq bo‘lsa 
A dog - it 
 
A pupil – he / she 
 
Jins ma’nosini konkretlashtirish maqsadida: 
a school – boy a school – girl 
a girl – friend a boy – friend 
a he – cousin a she – cousin 
a she – wolf a she – wolf 
Qadimiy ingliz tilidan meros sifatida qolgan rodni ifodalovchi otlar: 
actor – actress host – hostess poet – poetess 
lion – lioness tiger –tigress 
Mamlakatga siyosiy birlik sifatida qaralsa, u she bilan almashadi: England 
imports many goods. The value of her import is great. 
Ship (kema) so‘zi she bilan almashadi: The ship left the port in the morning. She 
has a cargo of coal on board. 
Ko‘rsatish olmoshlarining ot bilan ishlatilishi: This house is big - These 
houses are big - That house is big – Those houses are big. 

---

Qaratqichli olmoshlarning ot bilan birikishi: my room , your room , his 
room, her room, our room, their room. 
Otlar noaniq olmoshlar bilan birikadi: many books, much water, little water, few 
books, some people, some books, some water. Take some book you like. 
Every day he comes here. Each pupil knows it. 
Otlar so‘roq olmoshlari bilan birikadi: Whose book is this? On which floor do 
you live? What books do you like? 
Ot bilan ifodalangan aniqlovchi aniqlanmishdan oldin ishlatiladi. Agar 
aniqlanmishning yana boshqa aniqlovchilari bo‘lsa, u yoki ular ot bilan 
ifodalangan aniqlovchi va aniqlanmish o‘rtasida ishlatiladi: The Uzbek literary 
language. Oleg‘s first scientific work was a great success. 
Qaratqichli olmoshlar va qaratqichli otlar aniqlanmishning boshqa 
aniqlovchilaridan oldin ishlatiladi: My first impression was wonderful. Repin’s 
best pictures are in the Tretyakov Gallery. I didn’t hear Peter’s last words.