«Iqtisodiyot» fan sifatida tabiatda hamda inson, jamoa va jamiyat hayotida
vujudga keluvchi turli xil iqtisodiy jarayon va hodisalarni prognozlashtirish, tahlil
qilish va baholash bo’yicha bilimlar majmuasini ifoda etadi. U bir inson uchun ham,
butun jamiyat uchun ham zarur bo’lgan moddiy va nomoddiy ob’ektlarning katta
qismini hamda moddiy va ma’naviy ne’matlarni tayyorlash va taqsimlash usullari va
jarayonlarini o’z ichiga oladi. Agar «Iqtisodiyot» fanining normativ jihatlari korxona,
firma va davlatning iqtisodiy siyosatini ta’minlasa, pozitiv jihatlari esa real voqelikni
baholaydi va tahlil qiladi hamda uning rivojlanishidagi qonuniyatlarni aniqlaydi.
13
Shu tariqa «Iqtisodiyot» fani izlanish va uslubiy vazifalarni bajaradi hamda
jamiyat hayotining barcha soha va tarmoqlarida qabul qilinuvchi amaliy qarorlar
uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Fan-texnika taraqqiyoti sharoitlarida
iqtisodiyot fani jamiyatda bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanib bormoqda.
Iqtisodiy asoslab berilgan hisob-kitob va prognozlar «Iqtisodiyot» fanining muhim
tarkibiy qismi sifatida xo’jalik tavakkalchiligining riskini kamaytirishga, ishlab
chiqarish va resurslardan foydalanishni optimallashtirishga, shuningdek, yangi
texnika va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishda eng to’g’ri tanlov olib
borishga imkon yaratadi.
«Iqtisodiyot» fani tarkibiga tarmoqlar (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish,
transport va hokazo), funktsional («Mehnat sotsiologiyasi va iqtisodiyoti», «Iqtisodiy
statistika», «Moliya va kredit», «Bahoni shakllantirish» va hokazo) kabi turli fan
(«Iqtisodiy geografiya», «Demografiya», «Iqtisodiyot tarixi» va boshqalar)
tarmoqlari tizimi kiradi. «Iqtisodiyot» fanining bu va boshqa yo’nalishlarida chuqur
bilimga ega bo’lish insonlarning ijtimoiy faolligini oshirish, oqilona xo’jalik yuritish,
kadrlarni yangi iqtisodiy fikrlash ruhida tarbiyalashga katta turtki bo’ladi.
«Iqtisodiyot» fanining, jumladan, yuqorida sanab o’tilgan yo’nalishlarning
metodologik asosi, ularning poydevori bo’lib iqtisodiy nazariya xizmat qiladi. U real
voqelik bilan bog’liq bo’lish baroabrida davlatning iqtisodiy siyosatini, uning kuchli
va kuchsiz tomonlarini, shuningdek, iqtisodiy taraqqiyotga erishish mumkin bo’lgan
yo’llarni mos keluvchi bosqichlarida aks ettiradi. Bu maqsadda «Iqtisodiyot» fani
statistik kuzatuv, gipotezalarni ilgari surish va tekshirish, tahlil va sintez, induktsiya
va deduktsiya, iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish, tajriba (eksperiment)lar
o’tkazish kabi bir qator voqelikni anglash usul va uslublarini ishlab chiqqan va
ulardan muvaffaqiyatli ravishda foydalanadi. Aytish joizki, bu usullar nafaqat
iqtisodiy, balki predmeti va tavsifiga ko’ra, tabiiy va boshqa turdagi fanlarda ham
qo’llanishi mumkin.
Iqtisodiyot bozor munosabatlari yo’lida rivojlanayotgan hozirgi kunda
e’tiborga molik va echimini topmagan muammolar talaygina bo’lib, «Iqtisodiyot»
faniga qiziqish ortib bormoqda. Inson hayoti va faoliyatiga munosib, siyosat va davlat
aralashuvidan xoli bo’lgan, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga yo’naltirilgan iqtisodiyotni
barpo etish vazifasi qo’yilmoqda. P.Samuelsonning iqtisodiyot bo’yicha darsligida
ko’rsatib o’tilishicha, “iqtisodiyot fanini muntazam ravishda o’rganib bormaydigan
odam musiqiy asarga o’zining bahosini bermoqchi bo’layotgan garang kishiga
o’xshaydi”
1
.
Shu bilan birga «Iqtisodiyot» fani barcha hayotiy muhim savollarga tayyor
javob bermaydi, chunki iqtisodiyot ishlab chiqarish, boshqaruv, tartibga solish,
bashorat qilish sohasi sifatida oddiy fan tushunchasidan ko’ra, murakkabroq
kategoriyani anglatadi. U faqatgina ilmiy vosita bo’lib, iqtisodiy voqelikni anglash
usuli xizmatini o’taydi. Iqtisodiyot iqtisodiy fanning o’ziga xos sinov maydoni,
asossidir. Iqtisodiyotning rivojlanish tendentsiyalari va qonunlarini ilmiy jihatdan
o’rganish, «Iqtisodiyot» fani va uning alohida tarmoqlarining muhim vazifasi
hisoblanadi.
1
П. Самуэлсон. Экономикс. I том. – М: МГП «АЛГОН ВНИИСИ», 1992, 6 bet.
14
Moddiy ishlab chiqarishdan ajralgan holdagi real iqtisodiyot mavjud emas.
Moddiy ishlab chiqarish iqtisodiyot rivojlanishining asosi, xo’jalik faoliyatining
boshlang’ich nuqtasi bo’lib kelgan va shundayligicha qoladi. Shu sababli
iqtisodiyotning turli darajadagi - korxona, tarmoq va butun davlat miqyosidagi holati
moddiy ishlab chiqarishning yutuqlari, jumladan, moddiy ishlab chiqarishning keng
ma’noda iste’molga, yoki bugungi til bilan aytganda bozor talabiga mos kelishi bilan
tavsiflanadi va oldindan belgilab beriladi.
“Iqtisodiyot doimo moddiydir” iborasi insonning hayotiy ehtiyojlari, ya’ni uy-
joy, oziq-ovqat, kiyim-kechak, avtomobil va hokazolarga bo’lgan ehtiyojlaridan
tashqari, iqtisodiyotning aholi va xalq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan mahsulot(tovar)
tayyorlanuvchi moddiy ishlab chiqarish sohasi bilan aloqasini ham aks ettiradi.
Aynan moddiy ishlab chiqarish sohasi (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va
hokazo) aholining asosiy qismini ish bilan ta’minlaydi. Mehnat bilan bandlik
ko’rsatkichi iqtisodiyot holatining o’ziga xos “barometri” vazifasini bajaradi:
aholining mehnat bilan bandligi qanchalik yuqori bo’lsa, ishsizlik sur’ati shunchalik
past bo’ladi va aksincha.
Zamonaviy fan-texnika taraqqiyoti ishlab chiqarish va iqtisodiyotning uzluksiz
rivojlanishida kompyuterlashtirish va informatizatsiya, internet tarmog’iga kirishni
ilgari surmoqda. Bu esa boshqaruv tizimining eng muhim bo’g’inlaridan tashqari,
ishchi kuchining sifatini oshirish vositasi hamda ishlab chiqarish jarayonini
muvaffaqiyatli tashkillashtirish uchun turtki bo’lib xizmat qiladi.
Biroq moddiy ishlab chiqarishning etakchilik rolini inkor qilmagan holda,
iqtisodiyotning rivojlanishiga ishlab chiqarish infratuzilma (transport, aloqa,
energetika va axborot xizmati) va ijtimoiy infratuzilma (maorif, sog’liqni saqlash,
umumiy ovqatlanish, uy-joy-kommunal xizmati va boshqalar)ning rolini ham
ko’rsatib o’tishimiz darkor. Bu sohalarda ham aholining katta qismi mehnat bilan
band bo’lib, ularning mehnati moddiy ishlab chiqarish xodimlari mehnatidan kam
foyda keltirmaydi. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, iqtisodiyot - ilmiy
kategoriyaga qaraganda ishlab chiqarish kategoriyasiga yaqinroq bo’lib, fan-texnika
taraqqiyoti, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarining o’zaro samarali
aloqalari, reurslardan oqilona foydalanish va ratsional boshqaruv tufayli faoliyat
ko’rsatmoqda va rivojlanib bormoqda.
Iqtisodiyot doimo dinamik bo’lib, sifat va miqdor o’zgarishlariga duchor
bo’ladi. Ba’zi hollarda salbiy holatlar (masalan, qishloq xo’jaligida qurg’oqchilik,
qoramollar o’limi; urush, terrorizm va hokazo) yuzaga kelsa ham, iqtisodiyotda ijobiy
siljishlarga erishish mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti, malakali kadrlar, xo’jalik
mexanizmi va undan oqilona foydalanish, izlanish, tadbirkorlik, tashabbuskorlik,
rag’batlantirish - bularning barchasi iqtisodiyotda ijobiy siljishlarga erishish uchun
xizmat qiladi.
Bozor munosabatlariga asoslanilgan hozirgi davrda iqtisodiyotni ko’tarish
uchun bu va boshqa imkoniyatlar avvallardagiidek faqatgina davlatning qo’lida
mujassamlangan emas, balki iqtisodiyotning asosiy ishlab chiqarish bo’g’inini tashkil
qiluvchi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar - korxona, firma, kombinat va boshqa ishlab
chiqarish strukturasi vakillariga ham katta imkoniyatlar berilgan.
15
Do'stlaringiz bilan baham: |