The economy of enterprise

10.3. Rentabellikning mohiyati va ko’rsatkichlari 
 
Bozor  munosabatlariga  o’tish  sharoitlarida  rentabellikning  ahamiyati  va  o’rni 
o’sib  bormoqda.  U  korxona  faoliyati  va  kapital  qo’yilmalar  iqtisodiy 
samaradorligining  asosiy  mezoni,  korxona  va  xo’jalik  yurituvchi  tashkilotlarni 
baholashning sintetik ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi.  
Yangi  sharoitlarda  korxonalarning  faoliyatlarida  yuqori  moliyaviy  natijalarga 
erishishga intilishi sezilarli darajada ortib bormoqda. 
Har  qanday  xo’jalik  mexanizmi  uchun  asos  bo’lib  korxona  faoliyatini 
rejalashtirish  va  unga  ob’ektiv  baho  berish,  ta’lim  olish,  mehnatga  haq  to’lash  va 
iqtisodiy  rag’batlantirish  fondlaridan  foydalanish,  ishlab  chiqarish  jarayonining  turli 
bosqichlarida xarajat va natijalarni solishtirish ko’rsatkichlari xizmat qiladi. 
Foyda korxona samaradorligining yagona va universal ko’rsatkichi emas. 
Ishlab  chiqarish  rivojlanishining  samaradorligi  va  intensivligini  baholashda 
amaliyotda  rentabellik  ko’rsatkichlari  tizimi  keng  qo’llanib,  unga  ko’ra  foydaning 
miqdori belgilangan hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, rentabellik daromadlilik, 
foydalilikni  anglatadi.  Biroq  rentabellikni  faqat  daromadlilik  deb  qabul  qilish  uning 
iqtisodiy  mazmunini  keng  ochib  bermaydi.  Ular  o’rtasida  tenglikning  yo’qligidan 
daromad  miqdori  va  rentabellik  darajasi  turli  nisbatlarda,  ko’pincha  turli 
yo’nalishlarda o’lchanishi dalolat beradi. 
Istalgan  muddat  uchun  iqtisodiy  ko’rsatkichlarni  hisoblash  ko’plab  turli  xil 
omillar ta’siri ostida amalga oshiriladi. 
Rentabellik  va  foyda  ko’rsatkichlarini  tahlil  qilishda  ularga  ta’sir  ko’rsatishi 
mumkin  bo’lgan  barcha  omillarni  bilish,  bu  omillarning  samaradorlikning 
umumlashtiruvchi  ko’rsatkichlariga  ta’sirini  hisoblash  uslubiyatini  egallash  muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  omillarni  boshqarish  orqali  korxonada  daromadni  oshirish 
 
117 

---

zahiralarini  izlab  topish  va  rentabellikning  talab  qilinuvchi  darajasiga  erishish 
mexanizmini yaratish mumkin. 
Rentabellik  va  foydaga  ta’sir  ko’rsatuvchi  omillarni  turli  xil  belgilariga  ko’ra 
tasniflash  mumkin.  Masalan,  bu  omillar  ichki  va  tashqi  bo’lishi  mumkin.  Ichki 
omillarga  korxona  faoliyatiga  bog’liq  bo’lgan  hamda  korxona  faoliyatining  turli 
yo’nalishlarini  tavsiflovchi  omillar  mansub  bo’ladi.  Tashqi  omillarga  korxona 
faoliyatiga  bog’liq  bo’lmagan,  biroq  ishlab  chiqarish  rentabelligi  va  daromadning 
o’sish  sur’atiga  sezilarli  ta’sir  ko’rsatishi  mumkin  bo’lgan  omillar  kiradi.  Tahlil 
jarayonida  ichki  va  tashqi  omillarni  aniqlash  samaradorlik  ko’rsatkichlarini  tashqi 
ta’sirlardan  “tozalash”  imkonini  beradi  hamda  korxona  yutuqlarini  ob’ektiv 
baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
O’z  navbatida  ichki  omillar  ham  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish 
omillariga bo’linadi. Noishlab chiqarish omillari asosan mehnat va sotish sharoitlari, 
korxonaning tijorat, tabiatni saqlash va shu kabi faoliyat turlari  bilan bog’liq bo’ladi. 
Ishlab  chiqarish  omillari  esa  foydaning  shakllanishida  ishtirok  etuvchi  ishlab 
chiqarish  jarayonining  asosiy  elementlari  -  mehnat  predmetlari  va  vositalari  hamda 
mehnatning o’zi - mavjudligi va ulardan foydalanishni aks ettiradi. 
Xo’jalik  faoliyatini  amalga  oshirish  jarayonida  mahsulot  ishlab  chiqarish, 
sotish va foyda olish bilan bog’liq bo’lgan korxonalarda bu omillar o’zaro aloqada va 
bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. 
Rentabellikning mohiyatini faqat foyda shakllanishini tahlil qilish asosida ochib 
berish  mumkin.  Korxona  mahsulotni  sotish  natijasida  o’z  xarajatlarini  qoplashdan 
tashqari foyda ham olgan taqdirda rentabelli hisoblanadi. 
Rentabellik  ko’rsatkichlari  korxona  faoliyati  qanchalik  foyda  keltirishini 
ko’rsatadi. 
Bu 
ko’rsatkichlar 
moliyaviy 
hisobotning 
ichki 
va 
tashqi 
foydalanuvchilarda 
qiziqish 
uyg’otib, 
korxona 
resurslaridan 
foydalanish 
samaradorligi hamda uning investitsiyalarni jalb qilish qobiliyatini aniqlaydi. Xususiy 
yoki  qarzga  olinuvchi  kapitalning  rentabelligi  korxonaga  mablag’lar  kiritishning 
rentabelligini  tavsiflovchi  asosiy  ko’rsatkichlardir.  Bu  ko’rsatkichlarning  iqtisodiy 
turlanishi (interpretatsiyasi) yaqqol ko’zga tashlanadi: sarflangan har bir so’m qarzga 
olingan  (xususiy)  kapitalga  necha  so’m  foyda  to’g’ri  keladi  (hisob-kitoblarda 
korxonaning balans yoki sof foydasidan foydalanish mumkin). 
Rentabellikni  zamon  va  makon  qoidalariga  ko’ra  tahlil  qilishda  asosli 
xulosalarga kelish uchun zarur bo’ladigan uchta xususiyatni inobatga olish zarur.  
Birinchi  xususiyat  korxona  faoliyatining  vaqt  jihati  bilan  bog’liq.  Masalan, 
mahsulotni sotish  rentabelligi koeffitsienti hisobot davridagi faoliyat natijalari orqali 
aniqlanadi;  uzoq  muddatli  investitsiyalarning  yuzaga  kelishi  mumkin  bo’lgan  va 
rejalashtirilayotgan  samarasi  inkor  qilinmaydi.  Agar  korxona  katta  miqdordagi 
investitsiyalar  talab  qiluvchi  yangi  texnologiyalar  va  yangi  mahsulot  turlarini  ishlab 
chiqarishga  o’tadigan  bo’lsa,  u  holda  rentabellik  ko’rsatkichlari  vaqtinchalik 
pasayishi mumkin. 
Ikkinchi 
xususiyat 
tavakkalchilik 
muammosi 
bilan 
bog’liq 
bo’lib, 
tavakkalchilik  darajasi  yuqori  bo’lgan  loyihalar  ba’zida  katta  foyda  keltirishi  ham 
mumkin.