The economy of enterprise

Tugallanmagan  ishlab  chiqarishni  normalashtirish.  Tugallanmagan  ishlab 
chiqarish  bo’yicha  aylanma  mablag’lar  normativini  aniqlash  korxona  faoliyatidagi 
eng  murakkab  va  ko’p  mehnat  talab  qiluvchi  jarayon  hisoblanadi.  Tugallanmagan 
ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarishning turli bosqichlarida - xom ashyoni texnik 
nazorat  bo’limi  (TNB)  tomonidan  qabul  qilishdan  to  tayyor  mahsulot  omboriga 
topshirgunga qadar ishlov berilayotgan mahsulotlarni ko’rsatshi mumkin. 
Tugallanmagan  ishlab  chiqarish  bo’yicha  aylanma  mablag’lar  normativi 
miqdori quyidagilarga bog’liq bo’ladi: 
1.Mahsulot ishlab chiqarish hajmi. 
2.Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanuvchi joriy xarajatlar, ya’ni tannarx. 
3.Xom  ashyo  va  materiallarni  ishlab  chiqarishga  kiritish  vaqtidan  to  tayyor 
mahsulot  chiqishigacha  bo’lgan  ishlab  chiqarish  tsiklining  davomiyligi.  Ishlab 
chiqarish tsiklining davomiyligini topishda quyidagi formuladan foydalaniladi: 
 
 
т ан
т ранс
конт р
т ехн
ц
ич
t
t
t
t
Т
+
+
+
=
.
 
Bu erda: 
t
texn 
- mahsulot ishlab chiqarishdagi barcha operatsiyalarga sarflanuvchi vaqti; 
t
tan
 - operatsiyalar oralig’idagi vaqt (tanaffuslar); 
 
t
trans 
– transportda tashish vaqti; 
 
t
kontr 
- mahsulotni yig’ish, qabul qilish va TNBga topshirish vaqti. 
 
Tugallanmagan  ishlab  chiqarishga  jalb  qilingan  aylanma  mablag’larning 
o’sishi xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish bilan boshlanadi hamda 
ishlab chiqarish tsikli yakunida (tayyor mahsulot omborga topshirilganda) eng yuqori 
nuqtasiga  chiqadi.  Tugallanmagan  ishlab  chiqarish  normativini  hisoblashda  ishlab 
chiqarish tsikli kunlarda belgilanadi hamda bunda quyidagi formuladan foydalaniladi: 
 
N
t.ich
 = M
k
 x T
ich.ts  
x K
x.o’. 
 
98 

---

Bu erda: 
M
k  
 - o’rtacha bir kunlik xarajatlar, so’mlarda; 
T
ich.ts  
 - ishlab chiqarish tsikli davomiyligi, kunlarda; 
K
xo’
  - xarajatlarning o’sish koeffitsienti. 
Xarajatlarning  o’sish  koeffitsienti  asosiy  materiallar  (M
a
)  to’liq  qiymatda 
olinuvchi kattalik sifatida hisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlari (M
ich
) butun ishlab 
chiqarish tsikli mobaynida bir xil suratda o’sib boradi hamda 50% qiymatda hisobga 
olinadi: 
K
nz
 = (M
a
 + 0,5M
ich
) : S 
Bu erda: 
S - mahsulot birligining rejadagi tannarxi. 
Agar  keyingi  xarajatlar  (M
ich
)  bir  xil  surat  bilan  o’zgarmasa,  u  holda  o’sish 
koeffitsienti quyidagi formula asosida hisoblanadi: 
K
x.o’
 = (M
a 
+ k·S
yaf 
+ k·S
but 
+0,5M
ich
) : S 
Bu erda: 
k,  k  –  yarim  tayyor  mahsulotlar  va  butlovchi  qismlarni  mos  ravishda 
pasaytiruvchi koeffitsientlari; 
S
yaf
  - yarim tayyor mahsulotlar qiymati; 
S
but
  - butlovchi qismlar qiymati. 
Pasaytiruvchi  koeffitsientlar  yarim  tayyor  mahsulotlar  va  butlovchi  qismlarga 
ishlov  berilgan  kunlarning  ishlab  chiqarish  tsikli  davomiyligiga  nisbatini  ifodalaydi. 
Masalan, agar ishlab chiqarish tsikli 20 kun bo’lib, butlovchi qismlar 8 kun davomida 
ishlab  chiqarishda  bo’lgan  bo’lsa,  pasaytiruvchi  koeffitsient  0,4 (8:20) ga  teng 
bo’ladi.