The economy of enterprise

ikkinchi  guruh  -  xususiy  va  natural  ko’rsatkichlar  bo’lib,  ko’proq  asosiy 
ishlab  chiqarish  fondlarining  faol  qismi  -  ishchilar,  mashina  va  asbob-uskunalardan 
foydalanish bilan bog’liq. 
Ko’rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi: 
* 
asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari(mashina  va  asbob-uskunalar)dan  ekstensiv 
foydalanish koeffitsienti, ulardan vaqt bo’yicha foydalanganlik darajasini aks ettiradi; 
* 
asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari(mashina  va  asbob-uskunalar)dan  intensiv 
foydalanish  koeffitsienti,  ulardan  quvvat  bo’yicha  foydalanganlik  (unumdorlik) 
darajasini aks ettiradi; 
* 
asosiy  ishlab  chiqarish  fondlaridan  integral  foydalanish  koeffitsienti,  barcha 
ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni hisobga oladi. 
Ko’rsatilgan  ko’rsatkichlarning  har  biri  amaliyotda  mustaqil  ma’noga  ega 
bo’lib,  turli  maqsadlarga  erishish  uchun  foydalaniladi.  Masalan,  asosiy  ishlab 
chiqarish  fondlaridan  vaqt  bo’yicha  qanday  foydalanilganligini  (ekstensiv 
foydalanish)  baholash  asbob-uskunalarning  smenalik  koeffitsienti,  uskunalarni 
koeffitsienti,  smena  davomida  uskunalarning  bekor  turib  qolishi,  uskunalardan 
smenalarda foydalanish koeffitsienti kabi ko’rsatkichlar qo’llaniladi. 
Asbob-uskunalardan  ekstensiv  foydalanish  koeffitsienti  mazkur  uskunalardan 
amalda haqiqiy foydalanilgan  vaqtning ulardan reja bo’yicha foydalanish muddatiga 
nisbati orqali aniqlanadi. 
реж
хак
t
t
К
экс
=
 
Bu erda: 
t
xak
 – uskunalardan haqiqiy foydalanilgan vaqt, soatlar; 
t
rej
 – uskunalarning normaga asosan foydalanish muddati, soatlar. 
 
Misol. Agar 8 soatlik smena mobaynida ta’mirlash uchun 1 soat rejalashtirilib, 
amalda  5  soat  sarflangan  bo’lsa,  u  holda  ekstensiv  foydalanish  koeffitsienti  0,71 
(5
/(8-1))  ni  tashkil  qiladi.  Bu  esa  asbob-uskunalardan  smena  davomida  faqat  71 % 
foydalanilganligini anglatadi. 
Korxonalarda  bunday  uskunalarning  bir  emas,  bir  nechta  –  o’nta  yoki 
yuztasidan foydalaniladi. Shu munosabat bilan uskunalarning smenalik koeffitsienti - 
sutka  davomida  mashina-smenalarning  o’rnatilgan  uskunalarning  umumiy  soni  yoki 
ishchi  o’rinlariga  nisbatini  aniqlash  zaruriyati  tug’iladi.  Bu  holda  smenalilik 
koeffitsienti quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
 
 
 
 
КО
МС
К
см
=
 
Bu erda: 
MS - sutka davomida haqiqiy ishlangan mashina-smenalar yig’indisi; 
Ko - o’rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni. 
Misol.  Korxonada  200  dona  metall  qirquvchi  stanok  sutka  mobaynida  360 
mashina-smena, 60 ta  temir  presslovchi  stanok  50  mashina-smena, 40 ta  quyuv 
stanoklari  esa  30  mashina-smena  ishlagan.  Ushbu  holda  barcha  stanoklardan 
foydalanishning smenalilik koeffitsienti quyidagicha topiladi: 
 
83 

---

47
,
1
40
60
200
30
50
360
=
+
+
+
+
=
см
К
 
 
Uskunalarning  smenalilik  koeffitsientini  aniqlashning  yana  bir  yo’li  bo’lib, 
unga  ko’ra  korxonalarning  bir  emas,  ikki  yoki  uch  smenada  ishlashi  va  bunda 
uskunalarning  barchasidan  ham  to’liq  foydalanilmasligi  ko’zda  tutiladi.  Masalan, 
tsexda  270  dona  uskuna  o’rnatilgan  bo’lib,  birinchi  smenada  ulardan  200  tasi, 
ikkinchi  smenada  esa  190  tasi  ishlagan.  Bu  holda  uskunalarningsmenalilik 
koeffitsienti 1,44 (200
+190)/270) ni tashkil qiladi.