Texnologiyasi

100,0 -  1,6
0,47 -  x 
x = 0,0075  g  alkaloid
0,83 -   100,0
0,0075 -  x 
x =  0,9  ml  suyultirilgan  xlorid  kislota  kiritiladi.
Hisoblash:
Termopsis  o‘ti (1  :  400) -  0,5  g 
1 - 4 0 0
x -  200 
x = - ^ r  = 0,5g
Xlorid  kislota eritmasi  (1  :  10) -  0,9  ml  (18  tomchi) 
alk.  X  DF bo'yicha  1,5%
1,5  -   100
x -  0,5 
x  =  0,0075  g (alkaloid)
0,83  -   100
0,0075  -  x 
x = 0,9  ml  (18  tomchi)
Tozalangan suv -  200  ml 
Um.  hajmi -  204  ml.
Termopsis  o‘ti  tarkibida  alkaloid  bo'lib,  kuchli  ta'sir  etuvchi  dorivor 
o‘simliklar  guruhiga  kiradi.  X  DF  ko‘rsatmasiga  binoan  1,5%  alkaloid 
saqlaydi.  Shifokor  ko'rsatmasi  boMmaganda  1:400  nisbatda  damlama 
tayyorlanadi.
Tayyorlash:  Infundir  stakaniga  0,5  g,  5  mm  gacha  maydalangan 
termopsis  o‘ti  solinadi.  Ustiga  200  ml  tozalangan  suv  va  0,9  ml  (18 
tomchi)  1:10  nisbatdagi  xlorid  kislota  critmasi  qo‘shiladi,  so'ngra  qaynab 
turgan  infundir  apparatida  15  daqiqa  damlab  qo'yiladi,  vaqt-vaqti  bilan 
aralashtirib  turiladi.  Keyin  45  daqiqa  xona  haroratida  sovitiladi.  Ikki 
qavatli  dokadan  o'tkazib,  qoldiq  siqiladi.  Damlama  hajmi  200  ml  ga 
yetkaziladi.  «Ichish  uchun»  yoki  «Mikstura»,  «Salqin  joyda  saqlansin», 
«Ishlatishdan  oldin  chayqatilsin»  yorlig'i  bilan jihozlab  bemorga  beriladi.
211
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Y U R A K   G L IK O Z ID L A R I  S A Q L O V C H I  0 ‘S IM L IK L A R D A N
A JR A T M A   T A Y Y O R L A S H
Rp: 
In fu si  rh izo m a et  radicibus  V alerianae  ex  6,0 -   100,0 
D.S.
Ko'rsatilgan  miqdordagi  damlama  yoki  qaynatma  olish  uchun  kerak 
boMgan  suv  miqdorini  topish  uchun  o'simlik  xomashyosini  gramm 
miqdorini  suv  shimish  kocffitsiycntiga  ko'paytirib,  retseptda  ko'rsatilgan 
suv  miqdoriga  qo‘shish  kerak.  Masalan:  yuqoridagi  retsept  uchun:  100  + 
(2,9  Ch  6)  =  100  +  17,4 =  117,4  ml  suv.  Bu  yerda  2,9  valeriana  ildizining 
suv shimish koeffitsiyenti.
Tarkibida  yurak  glikozidlari  yoki  alkaloid  saqlagan  xomashyodan 
damlama  tayyorlanganda  qoMlaniladigan  o'simlik  qismida  belgilangan 
miqdorda  alkaloid  boMishi  va  yoki  belgilangan  biologik  ta'sirga  ega 
boMishi  kerak.
Xomashyo  tarkibidagi  alkaloid  miqdori  yoki  biologik  ta'sir  darajasi 
belgilangan  miqdordan  yuqori  boMsa,  uni  miqdori  quyidagi  hisob 
bo'yicha  olinadi.
X -  dorivor  o'simlikni  xomashyosidan  olish kcrak boMgan  miqdori;
A -  dorivor o'simlik  xomashyosini yozilgan  miqdori;
B  -  aniqlangan  alkaloid  yoki biologik ta'sir darajasi  miqdori;
D -  xomashyo  tarkibidagi  glikozid  va alkaloidlarni  standart miqdori;
Xomashyo  tarkibidagi  glikozid  yoki  alkaloid  miqdori  belgilangandan 
kam.  VIII  DF  damlamalar -   xomashyoga  sovuq  suv  solib  qaynab  turgan 
suv  hammomida  15  daqiqa  damlash  bilan  tayyorlangan  bu  usul  XI  DFda 
ham  qabul  qilingan,  15  daqiqa  qizdirish  umuman  kam  hisoblanadi,  chun- 
ki  bunda  xomashyo  cndigina  yumshab,  ta'sir  etuvchi  moddalar  qisman 
ajragan  boMadi.  Ajratmaning  harorati  asta-sckin  ko‘tarilib  borgani  uchun 
proteinlar,  yelimli  va  pektin  moddalar ham bo'kmasdan eritmaga o‘tadi.
Rp.:  Infusi Herbae Adonidis vernalis 90 ml 
Natrii  bromidi  2,0 
Tincturae  Valerianae 3ml 
M.D.S..  I  osh  qoshiqdan kuniga 3  mahal ichilsin,
Hisoblash:
212
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Baborgi  adonis  o'ti  (1  :  30) -  3  g 
]  - 3 0
x -  90 x *  3  g
Suv  shimish  koeffitsiycnti  = 2,8 
Natriy brom  -  2 g 
Valcriana nastoykasi -   3  ml 
Tozalangan  suv -  98,4  ml 
90 + (3 * 2,8)=98,4 
um.  hajmi -  93  ml.
Yurak  glikozidi  saqlovchi  dorivor  o'simlik  xomashyolaridan damlama 
tayyorlaganda  shifokor  tomonidan  mahsulot  miqdori  ko‘rsatilmagan 
bo'lsa  1:30  nisbatda  oiinadi.
Tayyorlash:  Infundir  stakaniga  3  g  5  mm  gacha  maydalangan 
bahorgi  adonis  o‘tidan  olinadi  va  uni  ustiga  98,4  ml  tozalangan  suv 
quyiladi.  So'ngra  qaynab  turgan  infundir  apparatiga  15  daqiqa  damlab 
qo'ytladi  va  vaqt-vaqti  bilan  aralashtirib  turiladi.  Keyin  45  daqiqa  xona 
haroratida  sovitiladi,  2  qavatli  dokadan  o'tkazib,  qoldiq  siqiladi.  Undan 
keyin  damlamada  3  g  natriy  brom  critib,  qayta  suziladi  va  damlama 
hajmi  90  ml  ga  yetkaziladi.  Oxirida  3  ml  valeriana  nastoykasi  qo'shiladi. 
So'ngra  jihozlab  bemorga  beriladi.  «Ichish  uchun»,  «Salqin  joyda 
saqlansin», «Ishlatishdan oldin chayqatilsin» yorliqlar bilan jihozlanadi.
SOVITISH VAQTI
Damlamalar toMa sovitilgandan  keyin (ya'ni  45  daqiqa) suziladi. 
Qaynatmalar  uchun  sovitish  kam  ahamiyatga  ega,  shuning  uchun 
10  daqiqadan  keyin  suziladi.  Lckin  oshlovchi  moddalar  saqlagan  o‘sim- 
liklar  (toloknyanka,  zmeyevik,  dub)  xomashyosidan  olingan  qay- 
natmalarni  tezda  sovitmasdan  suzib  olish  kerak.  Chunki  ular  sovitilganda 
loyqalanib qoladi.
Dorixonada  angishvonagul 
va  bahorgi 
adonis  o'simliklaridan 
tayyorlanadigan  damlamalar  ko‘p  uchraydi.  Bu  guruhga  kiruvchi 
o'simliklardan  damlama  tayyorlashda  qo'yilgan  talablarni  lo'la  bajarish 
kerak  Bu  talablarga  maydalik  darajasi,  ma'lum  vaqt  mobaynida damlash, 
issiqlik  darajasi,  damlash  tartiblari  aniq  bajarilishi  kiradi.  Yurak 
glikozidlari  issiqlikka chidamsiz  bolgani  uchun  eritma  issiqlik  darajasini 
oshirib  yuborishi,  glikozidlarni  geninlarga  parchalanishiga  olib  keladi,
213
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bu  geninlar  kam  bioJogik  faollikka  ega.  Sovitish  vaqtini  qisqartirish 
angishvonagul  ajratmasiga  suvda  erimaydigan  digitoksinni  o‘tishini, 
adonisda  esa  adonitoksinni  ajratma  tarkibiga  o'tishini  qiyinlashtiradi. 
Angishvonagul  va  adonis  damlamalarini  tayyorlash  uchun  olingan 
angishvonagul  bargi  va  adonis  o‘ti  biologik  faol  moddalar  saqlash 
jihatidan  X  DFga  tegishli  moddalar  talabiga  javob  bcrishi  kerak.  Agar 
saqlaydigan  moddalari  ko‘p  bo'lsa,  o'simlik  kam  miqdorda  olinadi,  ta'sir 
etuvchisi  kam bo‘lsa,  bu  o'simlikdan damlama tayyorlanmaydi.
ANTROCLUKOZID SAQLOVCHl 0 ‘SIMLIKLARDAN 
QAYNATMA TAYYORLASH
Antroglukozid  saqlovchi  o‘simliklardan  (ravoch  ildizi,  sano  bargi, 
frangula  po‘st!og‘i)  qaynatma  tayyorlanadi,  chunki  bu  o‘sim!iklardan 
damlama  tayyorlashda  ta'sir  etuvchi  moddalar  damlamalarga  lo'liq 
o'tmaydi.  Lekin  shu  bilan  birga  qaynatish  vaqtini  30  daqiqadan  oshirish 
ta'sir  etuvchi  oksimetil-antraxinonlarni  parchalanishiga  olib  keladi. 
Ravoch  ildizi  va  frangula  po‘stlog‘idan  tayyorlangan  qaynatmani  tezlik 
bilan  doka  orqali  suzisb  kerak.  45  daqiqadan  keyin  suzish  oksimetil- 
antraxinonlarning  kamayishiga  olib  keladi.  Sano  bargidan  qaynatma 
tayyorlashda  to‘la  sovitish  zarur,  toki  uning  tarkibidagi  mumsimon 
moddalar  ajratmaga  o‘tib  cho‘kmaga  tushadi.  Sovigan  ajratma  albatta, 
doka  orqali  suzib  olinishi  kerak  ekan.
R p .: 
Decocti foliorum  Sennae  lOOml
D.S.  1  osh  q o sh iq d a n  k u n ig a  3 - 4   m ahal  ichilsin.
Hisoblasb:
Sano  bargi  (1  :  10) -   10  g 
S.Sh.K.  =  1,8 
Tozalangan suv -   118  ml 
100 + ( I 0 x l,8 ) =   118 ml 
um.  hajmi -   100 ml.
Tayyorlash:  Infundir  stakaniga  10  g  0,5  mm  gacha  maydalangan 
sano  bargini  olib,  uni  ustiga  118  ml  tozatangan  suv  quyib,  qaynab 
turgan  infundir  apparatida  vaqt-vaqti  bilan  aralashtirib  turgan  holda  30 
daqiqa  damlab  qo‘yiladi.  Tayyor  qaynatma  vaqt  tugaganidan  keyin  olib, 
to'liq  sovitiladi  (chunki  sano  hargi  tarkibida  smolalar  bo'lib,  ular  odam 
organizmiga  salbiy  ta'sir  ko'rsatadi).  So'ngra  2  qavatli  dokada  suziladi,
214
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qoldiq  siqiladi  va  hajmi  100  ml  ga  yctkaziladi.  «Ichish  uchun»,  «Salqin 
joyda  saqlansin»,  «lshlatishdan  oldin  chayqatilsin»  yorlig‘i  bilan jihozlab 
bemorga  beriladi.
Saponin  saqlovchi  o'simliklardan  (qizilmiya  iidizi,  istod  ildizi,  senega 
ildizi,  sinyuxa  ildizi)  hamma  vaqt  qaynatma  tayyorlanadi.  Adabiyotlarda 
ko'rsatilishicha,  saponin  saqlovchi  o'simliklardan  qaynatma  tayyorlashda 
ajratma  tarkibi  ishqoriy  sharoitga  keltirilsa,  ta'sir  etuvchi  modda 
ko‘p  miqdorda  ajratmaga  o'tadi.  Shuning  uchun  ham  senega  ildizi  va 
sinyuxa  ildizidan  qaynatma  tayyorlashda  qaynashga  qo‘yishdan  oldin 
10  g  o‘simlikka  1  g  NaHCO,  qo‘shiladi.  Qizilmiya  o'simligi  ildizidan 
qaynatma  tayyorlashda  30  daqiqadan  ko‘p  qaynatish  glitserizin  miq- 
dorining kamayishiga olib  keladi.
OSHLOVCHI  MODDA  SAQLOVCHI  0 ‘SIMLIKLARDAN 
QAYNATMA TAYYORLASH
Oshlovchi 
modda 
saqlovchi 
o'simliklardan 
(eman 
po‘stlog‘i, 
toloknyanka  bargi)  hamma  vaqt  qaynatma  tayyorlanadi.  Ta'sir  etuvchi 
moddani  to‘liq  ajralib  chiqishiga  o‘simlikni  maydalanish  darajasi  katta 
ta'sir  ko'rsatadi.  G.S.Mixaylova  ko'rsatmasi  bo‘yicha  eman  po'stlog'idan 
qaynatma  tayyorlashda  0,2  mi  gacha  kattalikkacha  maydalash  oshlovchi 
moddalarni  ko‘proq  ajralishiga,  undan  ham  maydaroq  qilib  tayyor- 
langanda  kam  miqdor  moddalar  qaynatmaga  o'tishi  aniqlangan.  Ikki 
tomonlama  kutikula  bilan  qoplangan  scrin  bilan  to'yingan  qalin  etli  barg- 
lardan  faqat  qaynatma  tayyorlanadi.  Masalan:  toloknyanka  bargidan 
hamma  vaqt  qaynatma  tayyorlanadi.  Toloknyanka  ajratmalaridagi  osh- 
lovchi  moddalar miqdori  11-jadvalda ko'rsatilgan: