Texnologiyasi

 
 
 
 
 
 
Rasm-2.2. G‘ovak materiallarning 
 
strukturasi 
a-yacheykali, b-donali
 
 
 
9-§. To‘ldiruvchilarning mustahkamligi 
To‘ldiruvchilar  tog‘  jinslarini  maydalash  orqali  olinsa,  u  holda  shu  tog‘ 
jinsining mustahkamligi aniqlanadi. Buning uchun tosh kesuvchi stanokda diametri 
va  balandligi  40-50  mm  o‘lchamdagi  silindr  yoki  kub  shaklidagi  namuna 

---

29 
 
tayyorlanadi.  Namunalarni  suvga  solib,  ma’lum  vaqtdan  so‘ng  suvdan  chiqariladi 
va gidravlik pressda siqilishda  mustahkamlik chegarasi (MPa) aniqlanadi: 
А
Р
ск


,             
bu erda: 
R-
pressning buzuvchi kuchi, mN 
     
A-
namunaning ko‘ndalang yuzasi, m
2
 
 
  Biroq  hamma  vaqt  ham  bunday  sinovni  o‘tkazib  bo‘lmaydi.  Ko‘p  hollarda 
zaruriy tog‘ jinslari yoki xom ashyo materiallar yirik g‘ovaklari, yoriqlari ta’sirida 
kuchsizlanadi.  Bunday  tog‘  jinslaridan  olinadigan  chaqiq  tosh  etarli  mustaxkam 
bo‘lishi  mumkin,  ya’ni  maydalanish  jarayonida  kuchsizlantiruvchi  defektlardan 
xalos  bo‘ladi.  Natijada  bunday  tog‘  jinsi  asosidagi  standart  namunani  sinashda 
shag‘alning  haqiqiy  sifatini  ifodalovchi  natija  olib  bo‘lmaydi  va  mustahkamligi 
pasayadi. 
  R.L.Mailyan izlanishlarida karbonat jinslari asosidagi shag‘al mustaxkamligi 
shu  tog‘  jinsi  asosidagi  namuna  mustahkamligidan  bir  necha  barobar  yuqori 
bo‘ladi.  SHu sababli shag‘al va chaqiq toshning mustahkamligi u olinadigan tog‘ 
jinsi  asosidagi  namunani  sinash  orqali  hamma  vaqt  ham  aniqlab  bo‘lmaydi.  SHu 
sababli  standartda  tabiiy  tosh  asosidagi  shag‘al  va  shag‘al  uchun  po‘lat  silindrda 
siqilishdagi  maydalanishini  aniqlash  nazarda  tutilgan.  Uning  aniqlash  metodikasi 
quyidagilardan iborat: bir  fraksiyali shag‘al  yoki shag‘al ichki diametri-150mm  li 
po‘lat silindr idishga solinadi. 
  So‘ngra  silindr  tepasiga  nisbatan  kichik  diametrli  (148mm)  po‘lat  puanson 
qo‘yiladi,  u  orqali  gidravlik  pressda  200  kN  kuch  ta’sirida  eziladi.  Natijada 
to‘ldiruvchilar namunasi maydalanadi.  
  SHundan  so‘ng  maydalangan  namuna  silindrdan  olinib  tarozida  tortiladi, 
keyin sinalyotgan eng kichik o‘lchamdagi to‘ldiruvchi fraksiyasidan 4 marta kichik 
(0,25D
naim
)  ko‘zli  elakdan  o‘tkaziladi;  5-10mm  li  fraksiyalar  uchun  1,25mm  li 
ko‘zli  elak;  10-20mm  li  fraksiyalar  uchun  2,5mm  li  ko‘zli  elak;  20-40mm  li 
fraksiyalar  uchun  5mm  li  ko‘zli  elak  qo‘llaniladi.  To‘ldiruvchi  namunasidan 

---

30 
 
maydalangan  donalar  chiqarib  tashlanadi,  so‘ngra  elakdagi  qoldiq  tarozida 
tortiladi.  
  Maydalash ko‘rsatkichi(%): 
%
100
1



m
m
m
Д
р
,        
bu erda, m – sinalayotgan barcha namunalar massasi, g 
       m
1 
– tajribadan so‘ng kontrol elakda qolgan qoldiq massasi, g 
  G‘ovak  to‘ldiruvchilar  uchun  ham  silindrda  ezish  analogik  metodika 
bo‘yicha bajariladi, faqat natijalarni baholash boshqacha amalga oshiriladi. G‘ovak 
shag‘al  yoki  chaqiq  tosh  bir  fraksiyali  namuna  sifatida  ichki  diametri  150mm 
silindr  idishga  100  mm  balandlikda  solinadi,  tekislanadi  va  puanson  qo‘yiladi. 
Tajribagacha  puansonning  pastki  riski  silindrning  yuqori  belgisiga  mos  kelishi 
kerak.  
  So‘ngra  gidravlik  press  yordamida  to‘ldiruvchi  namunasi  siqiluvchi  kuch 
ta’sirida  puanson  20mm  pastga  tushguncha  (silindrning  yuqori  riskidan 
hisoblaganda) eziladi  va press manometri ko‘rsatkichi yozib olinadi. SHu tartibda, 
to‘ldiruvchi namunasining 1/5 qismi hajmi ezilishi uchun ketgan kuch aniqlanadi.  
  Silindrda  ezilishdagi  mustahkamlik  chegarasi  (MPa)  quyidagi  formula 
bo‘yicha aniqlanadi: 
А
Р
тўл

.

 ,    
   
bu erda,      
R 
– Puanson yuqori riskigacha ezishdagi kuch, mN 
            
A – 
silindr ko‘ndalang kesimi yuzasi, 
A 
= 0,0177m
2
 
To‘ldiruvchining  mustahkamligi  uning  zichligi  va  strukturasiga  bevosita 
bog‘liq.  SHu  sababli  agar  namunaning  zichligi  10%  ga  oshsa,  u  holda  uning 
mustahkamligi 21% ga ortadi (1,10
2
=1,21). 
Tog‘  jinslarini  o‘rganish  jarayonida  va  bir  qancha  ilmiy  izlanishlar  asosida 
S.M.Itskovich  to‘ldiruvchilar  mustahkamligi  (R)  ni  hisoblashda  quyidagi 
formuladan foydalanishni taklif etdi: 
 

---

31 
 
n
R
R
)
(
1
1



, 
     
bu  erda,     
R
1
 
–  zichligi –
ρ
1
 
ga  teng
 
bo‘lgan  materialning  amaliy  o‘rnatilgan 
mustahkamlik chegarasi. 
   
ρ- 
material (dona) zichligi, 
R
 mustahkamlikka mos keluvchi. 
   
n-
 material strukturasiga bog‘liq daraja ko‘rsatkichi. 
  Bundan  kelib  chiqib,  to‘ldiruvchilar  mustahkamligi  uning  zichligiga  to‘g‘ri 
proporsionaldir. 
n-
  daraja  ko‘rsatkichi  to‘ldiruvchilar  uchun 
n= 
3  -  6  ni  tashkil 
etadi (o‘rtacha 4 ga teng). 
Hisobiy 
mustahkamlikni 
(keramzit 
shag‘alsi 
uchun) 
hisoblashda 
S.M.Itskovich quyidagi formuladan foydalanishni tavsiya etdi: 
2
15
дона
хисоб
R


,       
bu erda,  
ρ
dona 
– 
keramzit shag‘alsi donasining zichligi, g/sm
3
. 
   
ρ
dona 
= 
0,58 – 0,67 g/sm
3
 bo‘lsa, 
   
R
xisob
 
= 5 – 6,7 MPa. 
To‘ldiruvchilarning suvga va sovuqqa chidamliligi 
To‘ldiruvchilarning mustahkamligi ular olinadigan tog‘ jinsidan kelib chiqib, 
suvga  bo‘ktirilgan  holatida  aniqlanadi.  YA’ni  suvda  saqlangan  materialning 
mustaxkamligi  o‘z  navbatida  kamayadi.  G‘ovaklarga  va  mikroyoriqlarga  kirgan 
suv uning bog‘lanishlarini kuchsizlantiradi. 
Shu sababli to‘ldiruvchilar mustahkamligini aniqlashda,   namunaning quruq 
holatdagi  va  suvga  bo‘ktirgandan  so‘ng  mustahkamligi  aniqlanib,  yumshash 
koeffitsienti topiladi: 
   
 
 
курук
букт
сув
юм
R


.
.

, 
 
 
bu erda: 
σ
suv.bo‘kt
-
 to‘ldiruvchining yoki u olingan tog‘ jinsining suvga 
bo‘ktirilgandan so‘ngi (48 soat suvda saqlangan) mustahkamlik chegarasi, kgs/sm
2
 
 
σ
quruq
-
 to‘ldiruvchining yoki u olingan tog‘ jinsining quruq holatidagi 
mustahkamlik chegarasi, kgs/sm
2
 

---

32 
 
  To‘ldiruvchilarning  yumshash  koeffitsienti  uning  suvga  chidamliligini 
xarakterlaydi.  Suvga  chidamlilik  bevosita  suvshimuvchanlik  va  to‘ldiruvchining 
tabiiy  moddasiga  bog‘liqdir.  Suvshimuvchanlik  esa  materialning  g‘ovakligi  va 
strukturasiga bog‘liq. 
  To‘ldiruvchilarning  sovuqqa  chidamliligi  ularni  suvga  bo‘ktirilgan  holatda 
ko‘p martali muzlatish va eritish natijasida tekshiriladi. Bir fraksiyali to‘ldiruvchi 
namunasi 48 soat davomida xona haroratida suvda saqlanadi. Sovitish kamerasida 
-15
0
S dan -20
0
S gacha haroratda muzlatiladi. 4 soat davomida kamerada saqlangan 
namuna idish bilan birgalikda suvli vannada ya’na 4 soat ushlab turiladi. Bu holat 
standartda  keltirilgan  bo‘yicha  to‘ldiruvchi  turidan  kelib  chiqib  takrorlanadi. 
Shundan so‘ng to‘ldiruvchi namunasi quritilib elakdan o‘tkaziladi.  
  Sovuqqa chidamlilikni   sinashda massa yo‘qotilishi (%) aniqlanadi: 
%
100
1
2
1
.



m
m
m
М
чид
сов
,       
  Bu erda: 
m
1
 
– sinovgacha to‘ldiruvchi namunasining massasi, g 
   
 
m
2 
– sinovdan so‘ng elakda qolgan qoldiq, g 
  SHundan  so‘ng  olingan  natija  (massa  yo‘qotilishi)  mavjud  standart  bilan 
solishtiriladi.  Sinov  ishlarini  tezlashtirish  maqsadida  namuna  natriy  sulfat 
qorishmasiga solinadi va tezda 105-110 
0
S da quritish shkafida quritiladi. So‘ngra 
yuqorida keltirilgan holatda massa yo‘qotilishi aniqlanadi.