Texnologiyasi

n
А
R



,           

---

205 
 
bu yerda: 
A
=1;    
n
=2  ga teng bo‘ladi. 
           Nisbatan  mustaxkam  va  og‘ir,  shu  bilan  birga  kichik  g‘ovaklikdagi 
pemzalar  (ularni  litoidlar  yoki  toshsimon  deyiladi)  yengil  konstruktsion  betonlar 
olishda  ishlatiladi.  Bunday  yuqori  samarali  betonlardan  turli  xil  konstruktsiyalar, 
yahni tom yopma plitalari, ko‘priklar, gidrotexnika inshoatlari  ishlab chiqariladi. 
          Vulqon  shlaki  konlari  O‘zbekistonning  turli  rayonlarida  Armanistonda, 
Gruziya, Kamchatkada uchraydi. Vulqon shlaki suyuq magmani asosiy tarkibining 
havoda  qotishi  natijasida  yuzaga  keladi.  Vulqon  shlaki  asosidagi  qum  va  shag‘al  
yirik  toshlarni  maydalash  va  saralash  (fraktsiyalash)  natijasida  olinadi.  Vulqon 
shlakining  tashqi  ko‘rinishi  yoqilg‘i  shlaki  kabi  bo‘lib,  to‘q  qizg‘ishdan  qora 
ranggacha bo‘ladi. Strukturasi  yirik g‘ovakli. Vulqon shlaki shag‘alining uyilma 
zichligi  400-850  kg/m
3
,  vulqon  shlaki  qumi  esa  650-1300kg/m
3
.  Vulqon  shlaki 
to‘ldiruvchi sifatida turli yengil betonlarda ishlatiladi. 
           Vulqon tuflari, bu mayda g‘ovakli jinslar bo‘lib, vulqon changlarining turli 
darajadagi  zichlanishi  va  ko‘pchishidan  yuzaga  keladi.  Lava  tuflari  esa  bu  tezda 
qotgan g‘ovaklangan lava bo‘lib, unda vulqon changi va qumlari mavjud bo‘ladi. 
Tuflar va lava tuflari asosida tosh devorlar va yirik bloklar ishlab chiqariladi.  Tosh 
kesish  mashinalarida  qayta  ishlangan,  karg’erlarda  chiqqan  sanoat  chiqindilari 
(ishlanayotgan toshning 50% dan ko‘p xajmi chiqindiga aylanadi)ni maydalash va 
navlarga ajratishda yengil betonlar uchun yaroqli bo‘lgan, uyilma zichligi 600-800 
kg/m
3
  g‘ovak  shag‘al  va  uyilma  zichligi  700-1000  kg/m
3
  bo‘lgan  g‘ovak  qum 
olinadi. Tuflar donador strukturaga ega bo‘ladi. Lava tuflari esa aralash strukturaga 
ega  bo‘lib,  bahzan  yacheykali  strukturaga  ega  bo‘ladi,  ular  mustahkamligining 
zichligiga bog‘liqligidan kelib chiqib, kvadrat parabola formulasi bilan baholanadi: 
n
А
R



,           
bu yerda: 
n
-daraja ko‘rsatkichi; 
n
- lava tuflari uchun 3 gacha olinadi; 
n
- tuflar uchun 4 va undan yuqori olinadi; 
          SHu  sababli  bir  xil  zichlikdagi  lava  tuflari  tuflarga  nisbatan  mustahkam  va 
pemzaga  nisbatan  mustahkamligi  pastroqdir.  Tuflarning  bir  qancha  turlarining 

---

206 
 
suvga  chidamligi  va  sovuqqa  chidamligi  yetarli  bo‘lmaydi,  bu  uning 
strukturasidagi  donalarni  bog‘lanishini  sustligi  bilan  ifodalanadi.  Bunday  tuflar 
betonda  qo‘llanilmaydi,  biroq  yuqori  samarali  sun’iy  g‘ovak  to‘ldiruvchi  olish 
uchun xomashyo sifatida ishlatiladi. 
2.
 
CHo‘kindi  tog‘  jinslari  asosidagi  g‘ovak  to‘ldiruvchilar  olishda  asosan  karbonat 
g‘ovak oxaktoshlar, chig‘anoqlar va krenezyom g‘ovak jinslar ishlatiladi.  
Ohaktoshlarni maydalashda zichligi 1800 kg/m
3
 dan kam bo‘lgan va uyilma 
zichligi 1000 kg/m
3
 gacha  bo‘lgan g‘ovak  shag‘al (donalar orasidagi bo‘shliqlik 
40-50%) 
olinadi, 
bu 
material 
QMQ 
bo‘yicha  g‘ovak  to‘ldiruvchiga 
klassifikatsiyasiga mos keladi.  
           Ohaktosh chig‘anoqlar o‘zida cho‘kindi jinslarni kichik chig‘anoq, ohaktosh 
bo‘laklarining  tsementlashgan  holatidagi  yig‘indisini  mujassamlashtiradi.  Ular 
oddiy mayda g‘ovakli ohaktoshlardan yirik g‘ovakli strukturasi bilan farqlanadi. 
           Ohaktosh  chig‘anoqlarning  zichligi  asosan  1000  –  1600  kg/m
3
  ni  tashkil 
etadi,  bunda  siqilishdagi  mustahkamligi  0,5-10MPa  ga  tengdir,  oddiy  g‘ovak 
ohaktoshlarda  esa  zichlik  1600-1800  kg/m
3
  ni  tashkil  etib,  bunda  mustahkamlik 
chegarasi 25MPa gacha bo‘ladi. 
           Bundan  tashqari  g‘ovak  ohaktoshlarni  boshqa  turlari  xam  uchraydi, 
ohaktosh  tuf  zichligi  1400-1800  kg/m
3
  bo‘lib,  siqilishga  mustahkamlik  chegarasi 
5-15MPa ni tashkil etadi. 
Maydalangan bunday to‘ldiruvchining donalari mustahkamligi, tog‘ jinslari 
mustahkamligiga  nisbatan  yuqori  bo‘ladi.  SHu  sababli  g‘ovak  ohaktosh  va 
chig‘anoqlardan  tsement  sarfini  oshirmagan  holda  zichligi  1800-2200  kg/m
3
  va 
mustahkamlik chegarasi 5-20 MPa ga teng beton olish mumkin. G‘ovak ohaktosh 
va chig‘anoq zahiralari  asosan O‘zbekistonda, O‘rta Osiyoda, Ukraina, Moldaviya 
va    Ozarbayjonda  mavjud.  Ulardan  asosan  massiv  tosh  materiallar  olishda, 
karerlarda  qolgan  chiqindilarni  maydalab  va  saralab  beton  uchun  yaroqli 
to‘ldiruvchilar olinadi. 
         CHo‘kindi  kremnezyom  jinslardan  to‘ldiruvchi  sifatida  opoka,  spongolit, 
alevrolitni  beton  ishlab  chiqarishda  qo‘llash  chegaralangan.  Ularning  katta 

---

207 
 
zahiralari  O‘zbekistonda  mavjud.  Bu  jinslar  zichligi  800-1400  kg/m
3
,  siqilishda 
mustahkamlik chegarasi 2,5-15 MPa ni tashkil etadi. Donalari strukturasi donador 
va mayda g‘ovaklikka ega. 
        Yuqorida  ko‘rsatilgan  jinslar  tarkibida  amorf  kremnezem,  opal  va  xaltsedon 
ko‘rinishda uchraydi. Ular tsement ishqorlari bilan aktiv bog‘lanadi. SHu sababli  
bu  to‘ldiruvchilarning  tsementli  betonda  qo‘llash  xavfli  bo‘lib,  unda  yemirilishni  
keltirib  chiqaradi. 
G‘ovak  to‘ldiruvchilarni  boyitish,  bu  ularning  zichligi  va  mustahkamligi 
bo‘yicha  bir  jinsliligini  oshirish,  donalar  shaklini  yaxshilash  va  chang  miqdorini 
kamaytirishdan  iborat.  Zich  jinslardan  olinadigan  to‘ldiruvchilarni  boyitish 
jarayoni  g‘ovak  to‘ldiruvchilarga  ham  taaluqlidir.  Biroq  yengil  g‘ovak 
to‘ldiruvchilarning spetsifik xususiyatlarini aniqlashda, boshqa boyitish usullaridan 
foydalaniladi. 
         Masalan,  pemzada  og‘ir  vulqon  shishasi(obsidian)  donalari  mavjud  bo‘lib, 
ularni  olib  tashlab  to‘ldiruvchining  sifatini  oshirish  mumkin.  G‘ovak  tog‘  jinslari 
asosidagi chaqiq tosh dona shakli bo‘yicha QMQ ga ko‘ra 4ta guruxga bo‘linadi, 
yahni plastinkasimon shakldagi donalarning massa ulushi bo‘yicha:  
oddiy-30% dan ko‘p emas;  
yaxshilangan – 20% gacha; 
 kub shaklidagi – 15% gacha;  
qirrali – 10%gacha. 
G‘ovak  chaqiq  toshning  donalarini  shaklini  yaxshilash,  olinadigan    tog‘ 
jinsini maxsus baraban tipidagi maydalagichda maydalab erishiladi.