Texnologiyasi

Savol: 

---

195 
 
1.
 
Beton  to’ldirgichlarining  yaroqliligini  tekshirishda  uning  qanday  asosiy 
xossalarini bilish zarur
 
Keys N
o
3 
Qurilishda  beton  uchun  yaroqli  to‘ldiruvchilar  zaxirasi  sifatida  sanoat 
chiqindilarini  aytish  mumkin,  lekin  bu  maxsulotlardan  xali  to‘liq  foydalanilgan 
emas.  
Tog‘  kon  materiallarni  qayta  ishlash  va  ularni  o‘zlashtirishda  xamma  vaqt 
“keraksiz  deb  hisoblanadigan”  turli  tosh  jinslarni  xam  qayta  ishlashga  to‘g‘ri 
keladi.  Bu tabiiy  konlarni ochishda  ikkilamchi  tosh  jinslari  hajmi  yuqori  bo‘ladi. 
Ko‘pincha  foydali  kon  materiallarining  umumiy  hajmi  10....15%  ni  tashkil  etsa, 
ikkilamchi  tosh  jinslarning  xajmi  90%  ni  tashkil  etadi.  SHu  sababli  ikkilamchi 
materiallar qurilishda yaroqli bo‘lishga qaramay chiqindilar tashlanadigan joylarda 
ko‘miladi.  
Olib borilgan izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, temir-ruda  konidan chiqadigan 
ikkilamchi  kvartsitlar  asosidagi  chaqiq  tosh  bevosita  granit  chaqiq  toshi  o‘rnini 
bosadi. SHu bilan birga uning tannarxi uzoqdan keltiriladigan granit chaqiq toshiga 
nisbatan  2....3  barobar  arzon  bo‘ladi.  Kvartsit  chaqiq  toshining  mustahkamlik 
chegarasi 30-35MPa ga teng betonlarda qo‘llash mumkin. 
          Demak,  bu  sanoat  chiqindilari  asosidagi  to‘ldiruvchilar  texnik  talablar  va 
shartlarga  javob  bera  oladimi  degan  savol  tug‘iladi.  Birinchidan,  beton 
to‘ldiruvchilari  uchun  texnik  talablar  u  olinadigan  xom  ashyoni  qamrab  oladi  va 
shu bilan birga bu talablar sanoat chiqindilari  asosidagi to‘ldiruvchilar uchun xam 
taaluqlidir.  Davlat  standartlari    faqat  maxsulotning  texnik  taraflarini  emas,  balki 
uning iqtisodiy jihatlarini xam qamrab oladi. 
         Masalan,  agar  mavjud  tabiiy  xom  ashyolarni  qayta  ishlashda  olinadigan 
to‘ldiruvchilar  uncha  sifatli  bo‘lmasa  va  ularni  betonda  qo‘llash  qo‘shimcha 
mablag‘ni talab etsa, u xolda bunday tabiiy konni qayta ishlash maysadga muvofiq 
bo‘lmaydi.  SHuning  uchun  sanoat  chiqindilarini  qurilishda  qo‘llashda,  ular 
asosidagi to‘ldiruvchilardan samarali foydalanishga ruxsat beradigan yangi davlat 
standartlari yoki texnik shartlari tasdiqlanadi. 

---

196 
 
Ko‘p  hollarda    tabiiy  konlarni  qayta  ishlashda    chiqadigan  ikkilamchi 
materiallar  beton  uchun  yaroqli  to‘ldiruvchi  emas,  balki  ular  uchun  xomashyo 
materiallar sifatida qo‘llaniladi. 
Masalan,  Rossiyaning  “Kursk  magnit  anomaliyasi”  konidan  chiqadigan 
ikkilamchi  metamorfik  gilli  slanetslar  keramzit  olishda  xomashyo  sifatida 
ishlatiladi. 
Tabiiy  konlarni  o‘zlashtirishda  dastlabki  ochiladigan  tog‘  jinslari  hamma 
vaqt alohida qayta ishlanmay, bahzida asosiy materiallar bilan birgalikda olinadi. 
           Asosiy materiallar bilan birga olinadigan bunday tog‘ jinslarini turli boyitish 
vositalarida  ajratiladi.  Natijada  bo‘sh  jinslar  chaqiq  tosh  yoki  qum-chaqiq  tosh 
shaklida hosil bo‘ladi.  
            Masalan,  tog‘-kon  boyitish  kombinatlarining  chiqindilari  o‘zida  temir-
kvartsitlari  asosidagi  chaqiq  tosh  ko‘rinishida  uchraydi.  Uning  tarkibida  70% 
gacha kremnezyom va 14-18% gacha temir uchraydi. SHu bilan bir qatorda mayda 
qum  (yiriklik  moduli  1,64gacha)  ko‘rinishida  olinadi.  Izlanishlar  shuni 
ko‘rsatadiki,  bunday  sanoat  chiqindilari  asosidagi  to‘ldiruvchilardan  yuqori 
mustahkamligi va chidamli betonlar olib bo‘lmaydi. 
           Yurtimizdagi  toshko‘mir  konlaridan  ko‘mir  olish  va  boyitishda  chiqindi 
omborlaridagi  chiqindi  terrikonlar  yig‘ilib  qolgan.  Ular  o‘zida  bo‘sh  jinslarni  va 
ko‘mirni mujassamlashtiradi. Terrikonlarda ko‘mirning yonishidan yongan jinslar 
xosil  bo‘ladi.  Izlanishlar  natijasi  shuni  ko‘rsatadiki,  bunday  yongan  jinslar 
asosidagi  g‘ovak  chaqiq  tosh  va  qumlarning  uyilma  zichligi  800-1000  kg/m
3
  ni 
tashkil etadi. Ulardan maxalliy arzon to‘ldiruvchi sifatida mustaxkamlik chegarasi 
10-20MPa ga teng  yengil  betonlar olish mumkin  va  bunda  tsement  sarfini  keskin 
kamaytirish imkonini beradi. 
           Ko‘mirni  boyitish  chiqindilari    asosidagi  xomashyo  materiallar  sun’iy 
g‘ovak  to‘ldiruvchi  agloporit  shag‘ali  olishda  ishlatiladi.  Agloporitni  gilli 
jinslardan  olish  mumkin,  lekin  yoqilg‘i  sarfi  (toshko‘mir)  keskin  ortadi.  SHu 
sababli ko‘mir boyitish chiqindilarini qo‘llashda yoqilg‘i iqtisod qilinadi. Natijada 

---

197 
 
chiqindi  tarkibidagi  ko‘mir  miqdori  aglomeratsiya  jarayoni  uchun  yetarli 
hisoblanadi. 
           Metallurgiya sanoatida chiqindi omborlariga xar yili katta miqdorda domna 
shlaklari tashlanadi. Yahni po‘lat etishda asosiy maxsulotdan tashqari 0,5-1 t shlak 
chiqadi.  Bunda  massa  bo‘yicha  emas  balki  hajm  bo‘yicha  2-3  barobar  ko‘p 
miqdorda shlak chiqadi. SHu sababli shlaklarni shartli ravishda chiqindi deyiladi. 
Aslida bu qimmatli ikkilamchi mahsulot hisoblanadi.  
Metallurgiya  shlaklaridan  noto‘g‘ri  foydalanishda  asosiy  olinadigan 
maxsulot narxiga xam tasir etadi, yahni shlaklarni olib kelish, chiqindi omborlariga 
ko‘mish ortiqcha harajatga olib keladi. Metallurgiya shlaklarining kimyoviy tarkibi 
turlichadir. Domna shlaklari asosan quyidagi oksidlardan iborat bo‘ladi: SaO - 3O-
50%; SiO
2
 - 30-40%; Al
2
O
3
 - 10-30%; temir, magnit va marganets birikmalari.